Register van begrippen

Register begrippen — ‘De genade van de steiger’ is sinds 2018 uitverkocht en kan alleen nog antiquarisch besteld worden.

Op zoek naar een passende afbeelding voor het item over Hemelvaart voor de sociale media in 2019 kwamen we erachter dat het in de monumentale kunst geen populair thema is, zoals ook uit onderstaand register blijkt.

A

aarde, 124, 138, 139, 143, 144, 155, 198, 199, 203, 205, 207, 209, 211, 214, 215, 219, 223, 234, 256, 278, 300, 320, 321, 330, 343, 361, 363, 383, 395-397, 401, 423, 428, 434, 439, 400, 447, 454, 455 groene -, 87, 476-477
Aartsengel (zie ook hiërarchie der engelen), 95, 214, 223, 256, 259, 414, 418, 419, 449, 450
abstract expressionisme, 62
abstract, 15-17, 62-64, 111-113, 117, 132, 140, 143-144, 150, 154, 173, 206, 293, 334, 371, 379, 383, 408, 416, 419, 445, 469, 471, 473, 474; abstracten, 63, 64, 112, 113 abstrahering (geabstraheerd, abstraherend), 15, 61, 236, 267, 331, 333, 461, 463, 471 abstractie, 17, 64, 112, 138, 146, 159, 174, 402, 425, 471
academie (academisch), 7, 9, 17, 19, 21, 25, 28-30, 34, 40-47, 49-50, 54, 57, 59, 60, 65, 67, 70, 72, 79-81, 87, 88, 111, 117, 118, 121, 135, 138, 140, 152, 178-183, 193, 205, 208, 227, 231, 238, 263, 290, 339, 398, 409, 418, 424, 455, 467, 470, 471, 473 Zie Antwerpen, Den Haag, Maastricht, Groningen en Tilburg
acht zaligsprekingen, 208, 209, 210, 317, 362
achtergrond [schilderkundig], 26, 34, 46, 59, 112, 157, 178, 189-191, 193, 194, 202, 203, 226-228, 230, 243-245, 250, 253, 256-257, 262, 275, 279, 281, 284, 286, 295, 302, 304, 307, 332, 335, 352, 374, 393, 397, 401, 403, 405, 407, 411, 414, 421, 423, 427, 434, 435, 439, 449, 454-455, 468, 469
adagium, 44, 131, 162, 147, 193, 28, 285, 436
adoratie (zie verering), 197, 312
afbladderen, afgebladderd 51, 98
affiche, afficheren, 15, 29, 57, 70, 217, 281
aflaat, 280, 472
aflegging, 12, 399, 402-403
afschilferen, 92, 103
agrariër (zie boer), 279
albe, 220
alfa (alpha) en omega, 159, 174, 212, 216-217, 246, 256, 355, 451, 454
alkali’bestendig, 87 –vast; 93 alkalisch, 99, 102
allegorie, 124, 250, 258, 291, 295, 300, 310, 311, 339, 364, 406, 411 allegorisch, 173, 207-208, 260, 284, 286, 291, 298, 311, 352, 355, 365, 406
allerheiligste, 68, 326, 465
altaar, 11, 93, 129, 134, 135, 162, 191, 192, 194, 196, 201, 207, 220, 223, 226-228, 234, 237, 238, 254, 259, 260, 268, 284, 291, 292, 313, 321, 324, 332, 334-337, 349, 353, 356, 360, 361, 363, 366, 369, 374, 404, 407, 422, 423, 431, 441, 448
ambacht, 8, 28, 37, 40, 41, 72, 73, 75, 167, 186, 336, 363; ambachtelijkheid, 73, 76, 148, 413, 436, 437, 439, 445, 466, 468, 471; ambachtsman, 7, 34, 40, 42, 73, 75, 131, 179, 260, 315, 370; –onderwijs, 7, 41-42; –school, 75, 76, 473
anachronisme, anachronistisch, 18, 107, 157, 172, 173, 182, 408, 471
analogie, 44, 114, 122, 153, 154, 188, 239, 302, 321, 439
analyse, 20, 21, 23, 36, 42, 44, 57, 64, 83, 95, 104, 105, 107, 109, 114, 141, 154, 158, 159, 166, 173, 174, 177, 178, 255, 273, 286, 287, 291, 292, 305, 313, 323, 329, 376, 384, 392, 400, 409, 415, 442, 450, 454, 460, 465, 471; analytisch, 64, 148, 426
anamorfose, 449
anarchisme, anarchist, anarchistisch, 291, 364, 365, 389, 423
anarcho–communist, 359, 364, 366
anekdote, anekdotisch, 157, 198, 250, 257, 406, 449
ankh, 360
annunciatie, 10, 94, 164, 198, 201, 214, 218, 219, 221, 250, 256, 257, 319, 320, 411, 442, 445, 461
antichrist, 359, 444
anticipatie (anticiperen), 48, 74, 154, 253
antifoon, 216, 305
antimodern, 17, 18, 37, 41, 66, 107, 144, 198, 269, 273, 284, 298, 357, 363, 377, 475
antitype, 157, 189, 207, 418, 422, 447, 454
antropomorfisch (anthropomorphisch), 177, 196, 250
antroposofie, 303, 304
Apocalyps, 26, 195, 196, 211, 215-219, 225, 235, 360, 414, 418, 422, 454
apocrief, 258, 336, 472
apollinisch endionysisch, 423, 425
apologie, 133, 403
apostel, 71, 83, 163, 178 188, 196, 199, 203-204, 213, 219-220, 223, 235-236, 243-250, 252-254, 258, 274-276, 278, 284-285, 291, 294, 302, 313, 315-316, 321, 323, 334, 342-344, 363, 370, 374, 394, 398, 402, 421, 434, 437-439, 464, 472; apostolaat, 213, 343
apotheose, 12, 94, 352, 368, 397, 401, 417, 423, 449, 462
après la lettre, 9, 54, 166, 179
apsis, 10, 30, 68, 155, 180, 193, 194, 197-203, 212-217, 221-237, 241, 245-247, 254-259, 329-330, 348-349, 354, 369, 407, 416, 431, 434, 442, 446-454, 469; –boog, 228; –mozaïek, 352, 355–muur, 217, 228, 330, 348; –raam, 195; –schildering, 157, 197, 434; –gewelf, 26, 149, 201, 218, 428
aquarel, 44, 295, 445, 466; aquarelleren, 53, 415, 417, 435, 476, 477; aquarelachtig, 255, 256
arbeider (werkman), 57, 198, 271, 279, 300, 302, 362-363, 411-412
arbeidersbeweging, 198, 279
arboraal, 341, 352-355
arcade, 202, 243, 246, 247, 249, 256, 257, 447, 457
archaïsch, archaïsme, archaïstische, 15, 55, 238, 253, 285, 286, 312, 322, 326
archangeli [aartsengelen] 214, 419
archeologisch (archaeologisch), 138, 177, 189, 472; archeoloog, 83, 158
archetypisch, 111, 287, 318, 367, 391, 396, 401, 408, 411
architectuurpolychromie, 95, 178, 181, 183, 269
ark des verbonds, 70, 196, 198, 215-217, 220, 330
arma Christi (lijdenswerktuigen, passiewerktuigen), 61
armenbijbel (zie ook biblia pauperum), 340,469
art deco, 68, 223, 225, 228, 230, 237, 268, 329, 339, 341, 373
art devant lequel on prie [de kunst waar men voor bidt], 164, 173, 314, 375, 384, 416, 440
art nouveau, 217, 225, 228, 339, 341, 444
arte blasfema [godslasterlijke kunst], 324, 357, 379, 409, 473
artiest, 18, 57, 145, 147, 292, 311, 314, 400, 473
artistiek, 8, 12, 15, 17-20, 25, 28, 34-36, 41, 43, 44, 54, 60-62, 70, 71, 80, 86, 100, 117, 124-127, 129, 130, 132, 136-139, 143-145, 147, 150, 154, 158, 164, 168, 169, 174, 178, 183, 190, 193, 201, 205, 217, 223, 238, 239, 241, 260, 272, 273, 287, 290, 292, 293, 298, 302, 307, 310, 338, 348, 357, 358, 373, 383, 385, 389, 405, 409, 424, 429, 431, 436, 440, 444, 445, 460, 461, 470, 472
ascese, 153, 291; ascetisch, 168, 177, 231, 236, 291, 312, 327, 362, 397
assemblage, 17, 367
assimilatie, 17, 21, 52, 121, 153, 178, 208, 227, 238, 263, 266-267, 317, 354, 377, 409; assimileren, 262, 338
astrologisch, 371
atavistisch, 402, 408
atelier, 10, 19, 28-30, 42-43, 48-49, 54, 59, 76, 88, 93, 100, 144, 168, 171, 183, 185, 190, 227-228, 238, 287, 311, 330-331, 339, 345, 348-349, 358, 385-386, 406, 427, 431, 437, 458, 474, 475
attribuut, 59, 76, 173, 178, 194, 196, 198, 207, 213-214, 217, 219-221, 278-281, 286, 301. 311, 321, 349, 352, 355, 393, 395, 398, 411, 439, 450, 471, 474
auctor intellectualis, 193
aureool, 217, 235, 286, 322, 349, 362, 375, 398, 417, 423, 435
autodidact, 17, 62, 153, 154
avant-garde, 15, 63, 130, 142, 389
Ave Maria [weesgegroet], 219

B

Babylon, hoer van, 418
Babylonische spraakverwarring, 150, 152, 450
baksteen, 51, 93, 99-100, 166, 211-212, 227, 230, 231, 334, 335, 238, 321, 434; –mozaïek, 62; –kleuren, 227
baldakijn, 47, 227-228, 264-265
balustrade, 227-228, 462
banderol, 159, 161, 229, 258, 320, 447, 450-451
barmhartigheid, 71, 221, 264, 266, 365, 442
barok, nieuwe, 12, 18, 158, 160, 162, 171, 311, 320, 327, 379, 380-381, 386, 389, 402-403, 406, 434, 445, 463-466, 468, 470-474
bederf, 52, 325, 337
bedevaart, 221, 240, 391
bedoeïenen, 239, 243, 249
beeld’denker, 413, 415, 431; –formule, 256, 461; –houwer, 28, 30, 43, 67, 69, 74, 137, 226, 324-325, 379, 396, 409, 425-426, 428, 468; –spraak, 12, 221, 226, 414, 422-423; –taal, 17, 113, 177, 193, 207, 225, 254, 266, 329, 376, 400, 406, 408; –verhaal, 175, 187, 251, 253
beeldende kunsten, 7, 34, 37, 44
beeldentaal, 340
begeerte, 132, 195, 278, 301, 355
beits, 71, 375
bekering, 21, 55, 62, 119, 127, 138, 179, 182, 238, 246-247, 249-250, 274, 286-287, 305, 389, 467; bekeerling, 9, 125, 130, 137, 250, 273, 373, 424, 449
belijder, 331, 398
Benedicite, 205-206, 237
benedictijnen (benedictijner), 20, 29, 49, 55, 66, 94, 118, 126-127, 132, 168, 176-177, 181, 191, 214, 240, 260, 263, 266, 269, 368, 462, 468, 476
beoordelingscriteria (zie criteria), 10, 267, 269
Bergensche school (zie Bergense school), 9, 142, 163
Bergense school, 20, 94, 143, 147, 163, 271, 393, 409, 416
Bergrede, 76, 208-209, 362
beschadiging, 87, 104
beschermheer, 182, 189
beschermheilige, 396
bescherming (beschermer), 16, 23, 52, 67, 73, 182, 198, 205, 207, 214-215, 220, 258, 293, 304, 367, 411, 450
beschermvorst, 198, 336
betonplastiek, 355, 357, 359
Beuroner beurtzang, 7, 9, 19, 21, 177, 197, 208, 377, 474; – idioom, 10, 209, 254, 257; – Malerschule, 8, 476; – school, 10, 21, 47, 117-118, 174, 181, 190-191, 203, 208-210, 222, 227, 229, 231, 236, 259-263, 266-267, 269, 273, 294, 313, 328, 373, 417, 468-470, 467; – stijlindicator, 10, 228, 268; – typologie, 10, 258, 274
beweeg, beweging [schilderkundig], 11, 56, 61, 112, 155, 161, 210, 212, 251, 253, 290, 294, 300-301, 317, 323, 343, 371, 407, 421-422, 426, 444, 468
Bewening (zie Pieta), 12, 85, 91, 100, 426-427, 475
bezield (bezieling), 11, 64, 66, 108, 111, 129, 148-149, 167, 196, 260, 285, 293, 301-302, 307, 312-313, 318, 343-344, 360-361, 367, 376, 383
biblia [biblium] pauperum, 7, 44, 46, 68, 71, 81, 94, 135, 157-158, 179, 189, 207, 255, 267, 301, 422, 447, 454, 458, 464-465, 469; – virginum, 68
bidimensionaal (bidimensionaliteit), 9, 57, 61-62, 161, 182, 321, 420, 469
bien étonnés de se trouver ensemble, 64, 118, 360, 435
bies, 227-228, 251, 329, 360, 370, 474
bijenwas, 8, 52, 92, 103-104
bindmiddel, 8, 51, 84, 87, 89, 92, 93, 97, 99, 101-104; –analyse, 8, 87, 97, 103; – ei, 51,89, 101, 103; – melk [caseïne], 51, 102; – azuur, 51 en; – gom, 43, 51, 348
bisdom, 206, 343, 451; episcopaat, 67, 121; bisschop, 198, 206, 215, 263, 278, 310, 330, 331, 339, 360, 380, 389, 407, 436, 462
bloem, 68, 121, 124, 174, 198, 204, 211, 256-257, 278, 281, 339-342, 355-356, 359, 367-368, 371, 394-396, 423, 428, 440, 442-443; – van Nazareth, 442; – der bloemen, 442; passie– 251, 252, 256, 313
Blut-und-Boden, 15, 62-63, 465
boek der leken, 21, 44, 71, 135, 157, 173, 207-208, 267, 276, 450, 469
boer, 260, 297, 300, 302, 385, 392
boogveld, 188-189, 222, 25, 227, 469
boom, 13, 64, 219, 237, 257, 339-341, 349, 353, 393, 399, 421, 423, 425, 448; – van goed en kwaad, 200, 399, 414, 448; – des levens, 237, 353
boot, 34, 281, 286
borst (boezem), 71, 87, 124, 195, 197, 217, 219, 220, 245, 284, 286-287, 293, 296, 343, 365
bouw’heer, 204, 281, 467; –iconografie, 213
bouw’pastoor, 174, 193, 206, 358, 447, 451; –symboliek, 174, 285, 472; –vak, 41, 73
bruid, 198, 263, 291, 298, 339, 341, 420; bruidegom, 197, 215, 229, 258, 420; Drie bruiden, 291, 298
Bruiloft van Kana, 12, 395, 419, 422, 461
Byzantijns, 18, 22, 107, 118, 177, 193, 208, 237, 238, 244, 245, 254, 256, 258, 260, 269, 275, 337, 357, 360, 431, 434, 456, 474; – Beuroner, 245, 249, 251, 258, 357, 358

C

calcium, 86, 87, 96; –hydroxide, 84, 86, 87, 92
calvariekruis, 343
canongebed, 447-450
carbonaat, 84; calcium–, 84, 86, 87, 92; carbonatatie, 89, 92
carton, 19, 76, 326, 342, 348, 410
cartouches, 404-406
caseïne, 8, 43, 51, 83, 89, 93, 101-103, 227, 475, 477
cassette, 10, 228, 231, 255, 256; –plafond, 182, 205, 255, 429
catechese, 13, 71, 440-443, 450
cederhout, 287
cenakel, 244, 245
cerebraal, 21, 130, 138, 165, 173, 291, 371, 471, 473; cerebralen, 307
ceremonie, 176, 472
charitas, 302, 340, 344, 365, 366, 441
chef d’oeuvre, 339
cherubijnen (zie ook hiërarchie der engelen), 68, 196, 215-217, 220, 223, 227, 268, 320, 419, 449
choreografie, 171, 176, 340, 417, 472
Christus’ Koning, 10, 182, 194-199, 207, 220, 261, 264; –monogram, 194, 195, 212, 218, 237, 251, 252, 334, 355; – Overwinnaar, 334, 335; –pantocrator, 11, 360, 361, 366
chromatisch, 97, 455
chroom’groen, 97, 476; –oxide, 87; –oxidegroen, 87
ciborie (zie miskelk), 199, 355
ciboriumaltaar, 180
cijfer (zie getal), 276, 285, 424, 430
cisterciënzer orde, 330
Civitas dei, 343
classicisme, 140, 416, 473; classicistisch, 17, 107, 111, 128, 174, 209, 231, 256, 406, 413, 469, 472
clerus, 21, 68, 70, 71, 116, 120, 134, 165, 174, 269, 272, 298, 310, 311, 317, 337, 359, 366; clerici, 115, 134, 340, 436
codificatie, 193
co-existentie, 18
collage, 17, 18, 430
coloriet (zie kleur), 63, 114, 149, 152, 157, 187, 253, 382
combinerende verbeelding, 208, 225, 267, 298, 450
communie, 69, 195, 220, 310, 441, 443
communisme, 424; communist, 389; anarcho –, 359, 364, 366
compartimenteren, 202, 341, 352, 420
compositie, 25, 46, 54, 55, 57, 61, 66, 69, 98, 113, 125, 138-140, 143, 144, 158, 159, 161, 164, 173, 174, 177, 182, 186, 191, 243, 256, 258, 273, 290, 300, 307, 311, 312, 314, 317, 318, 321, 325, 326, 329, 332-334, 342, 348, 349, 353, 372, 377, 380, 382, 391, 400, 403, 413, 417, 421, 423, 435, 449, 451, 457, 461, 468, 473; –schema, 177, 181, 190, 191, 221, 229, 293, 312, 320, 399, 406, 445, 466; compositorisch, 112, 143, 326, 341, 343, 344, 359, 363
concaaf,423, 434, 447, 450
concentrisch, 209, 251, 342, 361
concordans, 447
condensatie, 98
confessie (confessioneel), 115, 135, 149, 240
congregatie, 214, 226, 240
connotatie, 18, 126, 140, 153, 155, 161, 162, 165, 258, 380, 429, 473
consecratie, 202, 220, 244, 447
console, 221, 222, 255
constructie, 62, 73, 93, 227, 230, 248, 255, 324, 344, 345, 425, 469
consumptie (mystieke huwelijk), 197
contaminatie, 195, 234, 285
contemplatie, 40, 70, 159, 177, 253, 383, 428, 450; contemplatief, 214, 220, 331
contemporain (eigentijds, hedendaags), 20, 36, 88, 91, 105, 108, 111, 130, 151, 174, 254, 261, 311, 315, 359, 382, 401, 404, 416, 457, 467
contour, 26, 30, 83, 87, 89, 107, 114, 134, 190, 193, 210, 240, 248, 256, 276, 360, 361, 370, 375, 403, 412, 417, 419, 425, 427, 435, 451, 454, 458; –lijn, 57, 134, 341, 357, 427
contrapost, 381, 413, 418-421, 425-427, 435, 445, 457, 469
contrareformatie, contrareformatorisch, 155, 196, 197, 380, 415, 474
contrast, 59, 77, 190, 193, 235, 246, 329, 330, 336, 344, 358, 365, 374, 397, 399, 436, 468; contrasterend, 95, 212, 461
conventie, 71, 165, 403
copal (kopaal), 52
Cor jesu (zie heilig Hart), 234
craquelé, 104
creatie, 97, 129, 144, 272; creatief, 37, 43, 101, 126, 135, 139, 143, 149, 153, 173, 178, 180, 260, 294, 306, 393, 405, 408, 470; creativiteit, 76, 113, 159, 165, 281, 399, 408, 428
criteria, 23, 120, 171, 172, 210, 238, 254, 340, 385, 468; subcriteria, 172, 468
Cubisme (zie kubisme), 150-152, 159, 291, 292, 424, 456, 475
cultureel, 16, 18, 19, 22, 23, 87, 97, 118, 155, 306, 435, 437, 455
cultuur, 41, 46, 60, 110, 180, 206, 241, 285, 291, 292, 301, 305, 451, 468, 471, 472
cultuurhistorie, 10, 12, 13, 22, 23, 172, 208, 238, 260, 269, 311, 338, 377, 388, 466, 468
curriculum, 19, 25, 28, 34, 43, 57, 61, 75, 215, 358
curve, 342, 381, 468

D

Dada, 113, 424; dadaïsten, 389
daimonisch (zie demonisch), 113
dampdoorlatend, 103; –heid, 92, 93
Daniel (oudtestamentische boek), 196, 205, 405
danse macabre (zie dodendans), 393
datering (dateren, gedateerd), 34, 49, 61, 69, 89, 92, 174, 193, 195, 263, 312, 329, 337, 344, 356, 391, 399, 404-406, 411, 413, 438
decadent, 126, 151, 305, 313; decadentie, 474
decoratie, 29, 30, 64, 65, 68, 76, 80, 93, 95, 112, 119, 127, 161, 167, 180, 183, 184, 194, 208, 212, 227, 229, 230, 237, 243, 246, 251, 262, 324, 330, 331, 361, 406, 409, 469; –schilder, 73, 75; decoratief, 8, 15, 25, 31, 34, 36, 48, 54, 56, 64-67, 69, 72, 75-77, 80, 93, 95, 110-115, 117, 119, 139, 147, 165, 184-186, 204, 210, 223, 225, 227, 231, 236, 237, 251, 252, 267, 284, 295, 314, 318, 323, 332, 338, 342, 344, 354, 370-372, 376, 402, 404, 416, 418, 421, 429, 461, 463, 469; decorateur, 67, 78, 80, 81, 178, 205
decorum, 8, 9, 17, 61, 71, 111, 115, 134-136, 144, 173, 176, 180, 187, 191, 207, 208, 238, 240, 267, 273, 314, 325, 326, 333, 334, 375, 384, 406, 407, 409, 416, 430, 440, 460, 465, 469-471, 473, 474
deformatie (zie gedefigureerd, gedeformeerd, gedenatureerd), 64
delamineert (loslaten)= 86
demiurg, 204
demon, demonisch, 113, 295, 297, 394, 395
desiderata, 267, 325, 331, 405
desintegratie, 51
destilleren, gedestilleerd, destillaat,, 91, 92, 110, 149, 172, 271, 474
detail, 36, 44, 47, 50, 84, 85, 89, 90, 94, 95, 98, 100, 102-104, 113, 123, 201, 211, 220, 227, 231, 237, 250, 258, 259, 261, 262, 275, 278, 294, 295, 300, 316, 322, 323, 327, 340-342, 356, 360, 368, 380, 395, 401, 403, 406, 409, 411, 415, 421, 429, 434, 445, 448, 449, 451, 455, 458, 461; detaillering, 13, 95, 190, 230, 256, 268, 314, 405, 449, 458; gedetailleerd, 68, 84, 85, 105, 178, 179, 189, 191, 227, 236, 295, 330, 352, 353, 370, 374, 401, 451, 454, 461, 468
deugd, 9, 47, 71, 132, 136, 142, 165, 196, 209, 229, 305, 310, 325, 343-356, 361, 363, 364, 371, 373, 384, 405, 406, 413, 439, 440, 442, 443, 450; –zaam, 179, 187, 209, 243; on–, 18, 91, 126; kardinale en theologische; –, 196, 229, 344, 361, 363, 440
deus absconditus [de verborgen god], 199; – artifex [kunstvaardige god], 204
deuterocanoniek, 204, 205
devotie, 9, 68, 133, 138, 162, 173, 193, 197, 198, 206, 211, 239, 243, 280, 287, 331, 333, 349, 362, 374, 375, 379, 384, 414, 423, 430, 436, 475; –park, 241
diagonaal, diagonaalsgewijs, 86, 111, 140, 159, 187, 220, 250, 281, 293, 294, 335, 468, 473
diaken, 215, 220
dialectiek, dialectisch, 8, 25, 40, 117, 120, 154, 159, 197, 199, 259, 278, 292, 357, 391, 397, 425, 428, 430, 454, 464, 472
dichotomie [van Riegl], 10, 154, 222, 235, 244, 246, 269, 297, 314, 317, 326, 330, 338, 353, 361, 371, 377
diepte, 95, 97, 101, 102, 111, 123, 146, 157, 178, 222, 228, 230, 235, 244, 257, 264, 275, 286, 334, 341, 344, 354, 361, 415, 421, 473; –werking, 182, 190, 222, 354, 384, 402, 459
dierenriem, 166, 205
differentiatie, 34, 148, 153, 236, 253, 344, 400, 468, 474
dilectare (zie genieting), 408, 473
dionysisch, 171, 396, 423, 425
diorama, 250
directeur, 7, 30, 34, 36, 49, 54, 60, 64, 67, 75, 76, 159, 258, 366, 385, 411, 462
discipline, 21, 25, 178, 182, 471
dispositie, 174, 188, 212, 384, 469
dochters van Israël, 365
doctrine, 63, 121,125, 126, 134, 180, 181, 208, 250, 297
dodendans, 297, 302, 393-395
doek [betreft alleen hoofdstuk 2 en 3], 36, 43, 48-51, 60, 69, 85, 90, 93, 100, 100, 102, 102, 104
dogma, dogmatisch, 18, 37, 48, 55, 63, 115, 123, 141, 176, 182, 201, 291, 386, 414, 430, 472
dominicaan, dominicaner, 68, 115, 116, 117, 120, 174, 177, 201, 214, 269, 309, 318, 324, 326, 332, 343, 472
doop, 49, 108, 197, 215, 234, 236, 250, 251, 290, 293, 296, 336, 337, 362, 419, 441, 442; –kapel, 44, 176, 250, 251, 429, 441, 464
doornenkroon, 301, 329, 332, 349, 353, 355, 399, 448
doorzichtkunde (zie perspectief), 67
drager, 7, 8, 20, 47, 50, 51, 83, 85, 94, 100, 104, 111, 139, 145, 185, 198, 231, 238, 290, 382, 399, 421, 422, 465, 470, 473, 474; losse –, 8, 85, 100
drama, dramatisch, dramatiek, 15, 22, 51, 60, 71, 114, 119, 133, 139, 140, 157, 158, 178, 179, 181, 182, 191, 208, 210, 212-214, 228, 250, 290, 323, 340, 349, 352, 367, 380, 384, 400, 445, 447, 449, 450, 458, 460, 469
dramatis personae, 191, 222, 248, 249, 301, 338, 439, 450
draperie (zie tapisserie), 219
drie’hoek, 55, 129, 215, 216, 219, 244, 285, 294, 298, 300, 307, 310, 322, 330, 334, 342, 352, 399, 415, 417, 419, 421, 449, 470; –kruis, 198; –luik, 61, 248, 249, 278, 298, 303, 319-321, 338, 352, 354, 366, 419; driehoekscompositie, 13, 417, 448
driedimensionaal, 56, 151, 179, 195, 212, 222, 241, 245, 258, 373; driedimensionaliteit, 86
Drie-eenheid, 10, 11, 191, 192, 195, 196, 208, 216, 263, 276, 278, 285, 298, 310, 320, 321, 329, 330, 335, 342, 343, 356, 361, 367, 446; Drievuldigheid, 135, 195, 196, 206, 216, 219, 229, 250, 276, 321, 329, 366, 372
droge naald (etstechniek), 272, 374, 375, 377
droom, 20, 53, 110, 144, 155, 179, 268, 336, 394, 467; –beelden, 474
druiven, 222, 226, 256, 264, 349, 353, 355, 434; –rank, 167, 223, 244, 353, 386
dualiteit, 11, 305, 339, 340, 353, 411, 412
duif, 87, 194-196, 251, 256, 323, 343, 354, 356, 383, 386, 415, 441, 448,
duivel, duivels, 133, 291, 355
duurzaam, 23, 34, 47, 52, 72, 83, 91, 92, 97, 101-104, 135, 149, 172, 177, 317, 413; –heid, 36, 48, 50-52, 58, 88, 91, 92, 94, 98-100, 103, 185
dynamiek, 23, 59, 114, 155, 159, 253, 316, 317, 332, 343, 400, 419, 420, 421, 454, 466; dynamisch, 59, 129, 142, 148, 157, 158, 172, 187, 190, 231, 271, 326, 342, 383, 468, 469

E

Ecce homo, 280, 296, 430; – homines, 306
Ecclesia militans (zie strijdende kerk), 175
Ecclesia triumphans (zie ook overwinnende kerk en triomferende kerk), 175, 203, 475
eclecticisme, 17, 108, 113, 129, 403, 408; eclecticus, 400, 408; eclectisch, 7-9, 16, 17, 19, 20, 107, 108, 110, 112-114, 116, 118, 120, 122, 124, 126, 128, 130, 132, 134, 136, 138, 140, 142, 144, 146, 148, 150, 152, 154, 156, 158, 160, 162, 164-166, 168, 266, 317, 335, 377, 436, 461, 474
educatie, educatief, 41, 172, 180, 253, 267, 450, 471
Egyptische driehoek, 285, 470; gelijkzijdige –, 216, 244, 285, 298, 330, 334, 342, 449, 470
ei, 43, 51, 89, 101, 103, 359, 367, 368, 370, 371
eigenheid (zie individualiteit), 118, 151, 471
eigentijds (zie contemporain), 15, 20, 25, 28, 44, 47, 50-52, 61, 62, 69, 77, 80, 81, 110, 116, 136, 149, 153, 167, 169, 171, 183, 238, 258, 263, 266, 298, 305, 313, 324, 326, 355, 357, 361, 365, 386, 406, 408, 409, 420, 422, 456, 469, 471
einzelgänger, 10, 21, 44, 171, 172, 178, 263, 338, 359, 379, 386, 431, 458, 463
elasticiteit, 99, 113, 201, 455
Elemiharz, 52
email’kunstenares, 385; –mozaïek (zie mozaïek), 348
embleem, 68, 193, 256, 313, 321, 366
Emmanuel, 10, 34, 78-80, 166, 212, 216, 217, 223, 244
Emmaüsgangers, 246, 416, 417
empathie, 36, 134, 189, 287, 430, 472
emulsie, 102
en face, 213, 296; – profil, 222, 320, 338, 344; – trois quarts, 222
engelen’cyclus, 12, 259, 382, 417; doods–, 391, 392, 396, 397; –koren, 10, 68, 114, 191, 192, 211, 214, 231, 247, 259, 395, 417-419, 449; priester- –, 10, 219, 220; worg–, 392-394, 400
Entartete Kunst, 15, 16, 60, 63, 144
entourage, 180, 187, 191, 227, 262, 397, 420, 434, 471
epiek, episch (zie ook mise-en-scène), 7, 9, 10, 19, 21, 60, 114, 117, 118, 142, 177, 178, 190, 191, 210, 237, 239, 250, 253, 263, 264, 269, 273, 298, 315-317, 372, 377, 382, 383, 391, 407, 458, 469, 473, 474
episcopaat, 67, 121
epitaaf, 193, 256
epos, 10, 239
erfgoed, 15, 16, 19, 22, 23, 87, 97, 118, 306, 377, 467, 468
erfzonde, 189, 200, 221, 320, 362
eros, 144, 145, 151, 155, 292; erotiek, 124; erotisch, 149, 286, 292
Esperanto, 9, 147, 152, 153, 379, 475
esthetica, 9, 10, 20, 21, 47, 121, 125, 126, 131, 162, 163, 172, 178, 181, 208, 237-239, 253, 262, 267, 269, 274, 281, 298, 309, 408, 416, 439, 440, 464, 466, 468, 475, 476; esthetisch, 23, 91, 117, 122, 123, 135, 138, 172, 253, 267, 273, 338, 377, 386, 430, 431, 468; –-filosofisch, 470
eterniet, 20, 30, 48, 51, 88, 100, 474
ether, 365; etherisch, 222, 225, 235, 244, 297, 330, 352, 371
etsvloeistof, 93, 94
eucharistie, 12, 70, 121, 125, 126, 194, 195, 197, 199, 202, 204, 222, 236, 244, 256, 278, 330, 349, 353, 361, 386, 419, 420, 422, 443; –viering, 175, 220, 474
euritmisch, 344, 384, 473
evangelie, 195, 197, 199, 203, 209, 219, 239, 240, 243, 244, 251, 256, 307, 321, 367, 419, 420, 421, 422, 444, 463; evangelisatie, 12, 420, 422
evangelisten, 11, 94, 160, 178, 182, 189, 193, 195, 211-214, 257-259, 289, 321, 356, 360-364, 371, 386, 402, 403, 414, 428, 451, 454, 455; –symbolen, 31, 196, 229, 235, 278
evenwicht, evenwichtig, 59, 60, 138, 140, 146, 159, 161, 227, 230, 279, 318, 344, 353, 361, 384, 401, 424, 429, 461, 468, 469, 472, 473
evocatie, evocatief, 62, 236, 250, 251, 253, 365, 381
excerpt, 50-52, 55
exegese, 124, 213
exemplum virtutis, 179, 187, 197, 344, 471; exempla virtutis, 213, 222, 234, 334, 365
exercitie, 9, 17, 55, 64, 125, 177, 193
experiment, 13, 17, 20, 21, 42, 44, 50, 59, 62, 91, 111, 139, 140, 144, 178, 180, 186, 263, 293, 311, 373, 374, 406, 413, 427, 431, 444, 445, 457, 466, 474
exponent, 12, 17, 21, 109, 171, 361, 379, 389, 403, 409, 422, 436, 456, 464, 465, 475
expositietroon, 356
expressie (zie uitdrukking), 55, 68, 86, 111, 114, 134, 140, 149, 159, 174, 254, 258, 260, 276, 325, 326, 358, 383, 400, 428, 469; expressief, 55, 59, 133, 370, 401, 412
expressionisme, Duitse, 61, 64, 317, 379; Vlaamse –, 391, 393
extase, 148, 149, 163, 197, 257, 312, 466; extatisch, 71, 149, 167, 285, 292, 315, 326, 332
ezelschilderkunst, 62, 143

F

factuur (zie handschrift), 12, 21, 109, 139, 143, 145, 159, 225, 266, 267, 365, 382, 384, 399-402, 408, 415, 417, 418, 420-423, 427, 445, 450, 451, 454, 464, 466, 470-472
fantasie (zie verbeelding), 153, 154, 274, 384, 408, 474
farizeeën, 188, 243; farizeeër, 246; Pharizeeër, 295
Fauves, 389, 461
feniks, 352, 449; Phoenix, 63
ferula (zie pausstaf), 198, 199, 220
figuranten, 187, 191, 208, 213, 248, 295, 296, 396, 399; figurist, 7, 48, 72, 78, 80, 166, 171, 178, 184, 186, 205, 431, 461, 473
figuratie, 64, 129, 174, 185, 211, 212, 228, 230, 259, 269, 284, 326, 338, 341, 344, 403, 461; figuratief (ook versus abstract, non-figuratief), 15, 17, 31, 34, 48, 64, 68, 80, 95, 97, 99, 100, 107, 112, 113, 132, 144, 177, 178, 181, 184-186, 211, 212, 225, 231, 251, 357, 402, 419, 461, 469, 474
film, 99, 297, 357, 426; teken–, 297
filosofisch, 131, 143, 148
fin de siècle, 305, 474
firmament, 187, 204, 205, 342
fixatief, 93, 94; fixeerlagen, 93
flora, florale, 251, 256, 339, 341, 342, 343, 344, 352, 353, 354
Formwille, 381, 406, 417, 418, 425, 473
fotografie, 43, 65, 87, 412; fotografisch, 189, 295, 297, 323, 451
fragment, 36, 51, 65, 324, 348, 355, 467
franciscanen, 199, 201, 343
frescant, 90, 91
fresco, 7, 8, 12, 20, 29, 34, 36, 43, 46, 48-53, 62, 69, 81, 83, 84-92, 99, 100, 103-105, 185, 236, 243, 326, 369, 372, 390, 413, 417, 429, 457, 475; –techniek, 8, 20, 52, 84-91, 101, 372, 399
frontispies, 174, 276
furor divinus [goddelijke razernij], 285
futurisme, futuristen, 150, 151, 152, 379, 389, 409

G

geabstraheerd (zie abstractie), 15, 236, 257, 333, 471
geboorte, 9, 38, 97, 149, 368, 405, 441; –raam, 331-334, 399
gedachtegoed, 19, 20, 131, 141, 148, 181, 208, 238, 301, 371, 425, 435, 442, 470
gedateerd, 15, 45, 78, 80, 88, 164, 228, 229, 254, 263, 268, 295, 382, 445, 465, 474
gede’figureerd, 64, 470; –formeerde (deformatie), 107, 107, 391, 391; –natureerd (vertekening, vertekend),21, 153, 154, 163, 470
geel, 57, 77, 95, 97, 168, 220, 248, 312, 335, 354, 370, 373, 392, 397, 427, 476, 477; cadmium–, 87, 97; loodtin-–, 87; oker–, 262, 370
geheimschrift, 138, 141, 147, 173, 383, 474
gehersend (zie cerebraal), 383, 415
geheugen, 36, 174, 400; collectieve –, 36, 174
geijkt (zie ijkmaat), 71, 153, 171, 180, 194, 207, 227, 266, 272, 280, 312, 334, 376, 384, 408, 469, 474
Geloof, Hoop en Liefde, 196, 361, 364, 371, 439, 440
geloofsbelijdenis, 125, 208, 365, 368, 474; geloofsleer, 135, 360, 471
gemeenschapskunst, 9, 19, 36, 38, 72, 121, 123, 155, 178, 325, 470, 471, 474
genademiddelen (zie sacrament)= 195, 278, 291, 325
Genadestoel, 30, 195, 196
genieting, 138, 172, 473
genre, 9, 22, 29, 63-65, 70, 72, 78, 111, 113, 114, 135, 139, 164, 166, 171, 172, 178-180, 183, 184, 186, 191, 205, 208, 210, 222, 237, 251, 254, 280, 298, 306, 338, 341, 354-356, 358, 359, 372, 376, 403, 407, 431, 460, 470, 471
geometrie, 11, 129, 138, 181, 273, 301, 307, 339, 344, 360, 364, 377, 468, 470; (a)esthetische, bezielde –, 11, 129, 181, 301, 364, 470; kosmische –, 377; geometrisch, 55, 64, 77, 112, 113, 223, 287, 292, 298, 307, 314, 315, 318, 322, 331, 335, 338, 353, 360, 361, 374, 447, 469, 470; – module, 470
geoxideerd, 51
gerectificeerd terpentijn, 52
gereedschapskist, 22, 138, 143, 379, 406
Gerhardtischen Caseïnfarben, 53
gesamtkunstwerk, 241, 331, 359, 363, 385
Geschmack, 222, 471
gestileerd, 28, 50, 64, 68, 76, 77, 131, 165, 198, 211, 225, 230, 237, 251-253, 256, 262, 278, 293, 297, 322, 324, 332, 334, 335, 352, 359, 361, 371, 417
gesublimeerd, 71, 128, 210, 236, 276, 294, 314, 323, 333, 409, 423, 430, 473, 474
getal, getale, 65, 101, 176, 204, 208, 209, 235, 281, 285, 325, 330, 426, 470; getallen, 174, 285; –symboliek, 168, 213, 276, 330
getijden, 215, 220, 455
getordeerd, 159, 458, 468
gevoel, 17, 45, 61, 64, 68, 70, 71, 97, 107, 111, 114, 127, 132, 133, 137, 138, 140, 143, 145, 148, 150-152, 159, 162, 172, 181, 182, 187, 208, 248-250, 274, 287, 294, 295, 300-302, 314, 315, 326, 332-334, 340, 362, 364, 367, 379, 384, 386, 388, 394, 408, 411, 418, 421, 423, 424, 447, 460, 461, 463, 466, 471, 473; gevoelsuitdrukking (zie ook expressie), 136, 430, 470, 473, 474
gewelf, 17, 22, 68, 70, 80, 83, 94, 95, 97, 100, 210-212, 217, 228, 230, 231, 236, 278, 325, 458, 461; koor–, 96; schelp–, 231, 234, 236; –ribben, 95, 211, 469; ton–, 252-257, 427
gewijd, 20, 44, 65, 69, 71, 93, 107, 115, 145, 147, 174, 176, 177, 179, 184, 186, 187, 220, 223, 227, 241, 246, 248, 261, 275, 284, 286, 296, 311, 334, 352, 353, 355, 357, 361, 364, 365, 389, 406, 412, 418, 434, 438, 440, 441, 472
gezel, 37, 72, 73, 75
gilde, 179; –systeem, 83, 91; –wezen, 37
giornate, 84, 86
glacis, 51
glas, 12, 41-43, 47, 76, 114, 163, 201, 216, 241, 275, 290, 315, 317, 318, 334, 335, 341, 344, 359, 367, 373, 377, 384, 394, 399, 401-407, 409, 412, 413, 415, 419, 420, 422, 437, 438, 451, 454, 457, 464, 469, 475; –mozaïek, 62, 77, 316-319, 328, 334, 418, 437, 474; –schildering, 42, 54, 164, 332, 334, 381, 382;
glazenier, 21, 28, 42, 54, 60, 108, 294, 312, 315, 321, 355, 379, 384, 389, 401, 402, 404, 405, 410; –kunst, 314, 405
glas-in-lood, 11, 19, 29, 36, 45, 48, 49, 59, 62, 65, 76, 77, 124, 137, 174, 175, 222, 230, 273, 310, 311, 312, 314-319, 323, 324, 327, 328, 331, 332, 334-336, 339, 344, 345, 355, 373, 374, 377, 389, 399, 402, 403, 405, 409, 418, 434, 437, 451, 456, 469
gobelin, 62
goddelijk hart (zie heilig Hart), 197
godsvrucht [pietas], 15, 70, 125, 215, 286, 287, 472
Goede herder, 137, 242, 353, 366, 367, 383, 389, 428, 442; – vrijdag, 280
Golgotha [schedelberg]= 221, 399
gotiek, 12, 47, 150, 154, 155, 158, 159, 161-163, 167, 171, 220, 227, 264, 380, 381, 460, 466, 473; gotisch, 47, 153, 167, 183, 229-231, 239, 307, 322, 352, 361, 377, 381, 382, 399, 406, 415, 417, 418, 425, 434
gotiek-barok-expressionistisch, 12, 21, 380, 458, 466, 464, 473; gotisch-barok-expressionisme, 382, 386, 403, 415, 469, 471
gouache, 427, 445, 457, 466
Goudse glazen, 12, 47, 403-406, 475
graan, 222, 434
gradatie, 77, 205, 407
grafiek, 11, 18, 64, 124, 292, 318, 373, 375, 406; grafisch, 7, 43, 44, 57, 81, 95, 116, 137, 150, 266, 287, 311, 313, 336, 337, 339, 406; graficus, 64, 95, 137, 153, 321, 326
graveerkunst, 43; graveur, 43
Gregoriaans, 171, 328; Gregoriusmis, 61
Grieks(ch), 45, 46, 181, 182, 190, 191, 208, 212, 216, 217, 220, 227, 231, 262, 267, 330, 334, 368, 425, 426, 439, 455, 469, 471; – Christelijk, 83; – cultuur, 468, 472; – katholieke, 240
grisaille, 77, 336, 405, 407
groene aarde, 87, 476, 477
grond, –kleur,287; –laag, 34, 72, 321, 425, 473; –stof, 91; –toon, 20, 83, 227, 230, 290, 444
gronden [techniek], 52, 102, 173
gulden snede, 470

H

habitus, 9, 148
hamer, 12, 221, 279, 436
Handelingen van de Apostelen, 246, 253, 472
handschrift (zie factuur), 12, 37, 133, 139, 231, 256, 273, 276, 339, 352, 353, 370, 377, 382, 384, 399, 407, 418, 421, 437, 443, 451, 464, 466, 470, 471, 473
haptisch, 10, 222, 236, 269, 297, 314, 317, 326, 338, 353, 361, 423, 471; – modus, 326, 471, 473; –-tactiele, 21, 222, 471
hardboard, 100, 101, 185, 474
harmonie, 54, 56, 117, 122, 124, 144, 161, 181, 208, 237, 239, 240, 248, 285, 286, 287, 301, 344, 365, 367, 368, 371, 384, 470, 473
harmonieën tussen het Oude en het Nieuwe Testament, 189
harp, 11, 100, 215, 274, 284-286, 301, 359, 365, 367, 368, 376, 411, 414
hars, 51, 52, 99, 103
hedendaags (contemporain), 15, 16, 21, 64, 85, 107, 108, 119, 136, 142, 154, 172, 199, 280, 357, 471
Heerschappijen (zie ook hiërarchie der engelen), 215, 419, 377, 449
Heiland, 195, 201, 217, 226, 262, 278, 290
heilig gezin (zie heilige familie), 320
heilig Hart, 10, 69, 197, 198, 206, 207, 227, 228, 234, 301, 302, 305, 314, 343, 344, 350, 352, 356, 414
heilig land, 250
heilige familie (heilig gezin), 11, 312, 313, 321, 334
heilige Geest (Spiritus sanctus), 194-196, 201, 207, 212, 215, 219, 229, 235, 244, 247, 250, 251, 257, 258, 291, 302, 310, 316, 322, 323, 330, 343, 356, 361, 362, 366-368, 383, 417, 448, 449
heilsgeschiedenis, 173, 175, 198, 207, 214, 219, 250, 253, 256, 301, 320, 325, 353, 362, 368, 403, 447, 454, 458
hemelgeest, 210, 212, 215, 223, 320, 355, 365
hemelingen, 212, 222, 246, 326, 329, 333, 434
Hemelvaart, 196, 246, 247, 397
herbestemming, 16, 66, 67
heremiet, 398
herinterpretatie, 61
hert, 195, 278, 279, 286, 389
herwaardering, 15, 23, 47, 73, 163, 164, 388, 405, 445
heterogeen, 98
hiërarchie, 8, 65, 68, 72, 80, 81, 111, 174, 198, 207, 208, 214, 220, 225, 234, 236, 259, 267, 273, 297, 334, 354, 436, 454, 461, 465, 471; – der engelen, 214, 259; – der genres, 208
hiëratisch, 30, 61, 118, 177, 178, 182, 191, 210, 211, 243, 245, 251, 256, 275, 278, 295, 311, 329, 352, 417, 468
historia (zie historieschilder), 9, 180, 187, 189, 471; –grafie, 7, 25, 117, 261
historie, 190, 257, 339, 454; –schilder, 9, 119, 179, 180, 187, 189, 193, 213, 222, 225, 243, 250, 253, 254, 261; –schilderkunst, 9, 21, 35, 111, 114, 117, 133, 178-183, 186, 191, 197, 207, 208, 213, 239, 241, 250, 253, 254, 260, 262, 266, 267, 268, 340, 344, 391, 411, 449, 461, 469-471, 473; –stuk, 179, 180, 205, 399, 471
historisch presens, 69, 112, 128, 129, 157, 158, 173, 226, 257, 258, 266, 272, 297, 331, 360, 365, 366, 371, 376, 379, 380, 411, 420, 439, 445, 459, 463, 464, 471, 474
historiserend, 70, 108, 112, 122, 166, 168, 273, 336
Hoge Raad, 100
hokjesgeest, 15, 423
honing, 7, 51
hoofdcriteria, 13, 22, 172, 208, 261, 269, 377, 466, 468
Hooglied, 237, 286, 414
hoogsel (zie ophoogsel), 370
hoop, 91, 107, 116, 162, 196, 220, 302, 320, 335, 339, 352, 358, 359, 361, 364-366, 368, 371, 373, 392, 438, 439, 440, 455
horizontaal, 64, 114, 140, 172, 175, 187, 229, 234, 248, 261, 278, 292, 293, 315, 328, 369, 399, 411, 416, 417, 420, 421, 447, 450, 451, 472, 473
hostie, heilig, 187, 199, 204, 207, 216, 217, 220, 244, 349, 352, 355, 361, 362
houtgravure, 43; houtsnede, 43, 152, 318, 321, 381, 393
houtskool, 49, 313, 411, 466; –schets, 412
hygroscopisch [waterminnend], 98, 99
hymne, 194, 201, 229, 261
hyperindividualisering (zie individu), 471

I

IC [Jezus Christus], 220, 334
iconograaf, 203, 219, 281, 406, 462; iconografie, 9, 11, 35, 46, 61, 171-174, 176, 177, 187, 189, 195, 198, 200, 201, 207, 212, 219, 231, 238, 244, 245, 251, 253, 256, 266, 268, 272, 274, 275, 280, 281, 285, 298, 325, 338, 340, 349, 353, 368, 372, 376, 384, 394, 408, 411, 416, 418, 422, 435, 437, 440, 442, 445, 461, 463, 465-469, 472, 473, 475; iconografisch, 9, 13, 21, 34, 61, 68, 70, 136,156, 157, 164, 165, 173-178, 186, 188, 193-196, 201, 203, 206-208, 210, 214, 217, 219, 220, 222, 225, 229, 238, 243, 244, 253, 256, 257, 260, 263, 264, 276, 280, 281, 307, 313, 314, 317, 320, 322, 327, 330, 334, 338, 352, 353, 356, 359, 365, 372, 376, 391, 392, 408, 411, 417, 422, 428, 434, 445, 448, 450, 455, 455, 461, 462, 465-472, 475
identificatie, identificeren, geïdentificeerd, 69, 187, 214, 228-331, 395, 414, 431, 450, 471, 474
idioom, 9, 10, 21, 68, 136, 137, 143, 145, 149, 163, 193, 209, 253, 254, 257, 258, 314-316, 326-328, 333, 339, 342, 353, 359, 377, 380, 402, 406, 408-410, 413, 419, 421, 434, 437, 445, 456, 458, 461, 464, 466, 469, 474, 475
ijk, –maat, 28, 127; –punt (geijkt), 36, 138, 171, 267
ijzeroxide, 96;–rood, 87, 96
illustratie, 34, 43, 46, 63, 64, 131, 189, 235, 250, 251, 253, 256, 284, 301, 315, 320, 336, 352, 357, 380, 381, 408, 421, 450, 455, 459, 460, 469; illustratief, 70, 142, 144, 146, 182, 221, 237, 267; illustrator, 44, 67, 187, 250, 253, 259, 390; illustreren, 20, 40, 51, 58, 59, 63, 64, 68, 72, 88, 108, 116, 117, 162, 172, 207, 208, 211, 278, 328, 362, 364, 367, 384, 391, 393, 402, 413, 425, 428, 436, 442, 454, 461, 469
Immaculata conceptione, 201; onbevlekte ontvangenis, 201, 302, 411; Maria onbevlekt ontvangen, 10, 201, 245, 284, 296, 430
Immanuel (zie Emmanuel), 216
impregneren, 92, 103
impressionistisch, 34, 36, 57, 92, 103, 119, 127, 213, 295
indigo, 87
individu, 112, 121, 126, 260, 292; individueel, 25, 41, 55, 129, 134, 168, 181, 227, 236, 249, 262, 267, 275, 292, 304, 334, 335, 361, 364, 367, 374, 382, 383, 429, 450, 474; individualiteit (eigenheid), 77, 121, 125, 136, 291, 292, 304, 471
ingetogen, 149, 191, 210, 311, 340, 428; –heid, 70, 193, 399, 472
initiatiesacramenten, 13, 441
initiator, 62, 112, 154, 474
inkt, 55, 71, 273, 375, 384
innovatie, innovatief, innovativiteit, 25, 73, 173, 225, 275, 290, 315, 377, 444, 459
inspiratie, 12, 117, 127, 136, 173, 201, 208, 254, 269, 273, 274, 293, 294, 302, 312, 322, 324, 338, 363, 377, 383, 401, 403, 421, 435, 436, 474, 475; –bron, 47, 63, 182, 212, 229, 231, 245, 264, 296, 426; geïnspireerd, 66, 104, 108, 118, 126, 128, 151, 155, 163, 180, 181, 229, 231, 237, 238, 244, 247, 262, 275, 310, 313, 328, 329, 337, 358, 372, 386, 395, 401, 404, 424, 437, 454, 460, 463, 472
instrumentarium, 9, 171, 172, 377
intellectief, 313, 314, 474
intellectus, 215
intermediair, 21, 63, 125, 385, 388, 390, 466
internuntius, 324, 357, 379, 428
intrados, 194, 251, 255, 354, 386
intuïtie, 136, 148, 412, 444, 465, 474; intuïtief, 112, 138, 141, 147, 148, 153, 154, 158, 161, 163, 173, 254, 383, 384, 399, 408, 412, 444, 470, 474
inzicht [intellectus],18, 20, 28, 37, 45, 51, 71, 108, 120, 136, 139, 166-178, 181, 215, 216, 223, 254, 256, 261, 269, 281, 314, 331, 376, 377, 388, 413, 428, 431, 449, 464

J

Januskop, 15, 199
jargon, 11, 18, 22, 108, 111, 114, 121, 138, 139, 163, 271, 322, 379, 400, 415, 475
Jezus Christus, 217, 220, 240
JHWH, 216, 343
joie de vivre, 9, 162, 257, 310, 401, 475
joods, 191, 221, 243, 244, 294, 296, 297
jugendstil (zie art nouveau), 225, 228
juvenaat, 213

K

kabinetskunst, 7, 41
kakochromie, 118, 177, 461
kalisilicaat (waterglas), 92-94, 97, 98
kalium, 97
kalk, 46, 51, 53, 83, 84, 86, 96, 99, 457, 477; –bepleistering, 100; gebluste natte –, 86; –laag, 84, 102; –mortel, 86, 89; –muur, 52
kalligrafie, 72, 76, 77, 81, 112, 184, 199, 204, 244, 414, 469, 473; gekalligrafeerd, 205, 209, 234, 237, 257, 447, 450
kalot, 94, 194, 201, 203, 207, 214, 217, 235, 245, 246, 262, 427, 428, 430, 434, 451, 454, 455, 462, 465
kameel, 76, 240, 248, 302
karakteristiek, 22, 54, 79, 97, 101, 111, 113, 203, 225-228, 257, 259, 260, 268, 275, 311-314, 316, 321, 325, 328, 344, 364, 373, 414, 430, 472, 474
karton, 42, 76, 84, 158, 236, 256, 345, 348
katholicisme, 18, 55, 119, 125, 127, 132, 149, 272, 273, 284, 287, 291, 292, 305, 368, 401
Katholieke Kunstenaarsdagen, 324, 325, 332, 338, 357, 386, 456, 472
katholieken van begeerte, 301
Keim Dekorfarben of B-Techniek, 8, 93; Künstlerfarben of A-Techniek, 8, 93; –verf, 8, 12, 20, 51, 52, 60, 81, 83, 92-95, 98, 101, 103, 186, 243, 260, 266, 267, 326, 355, 369, 373, 399, 413, 415, 417, 457; –verftechniek, 20; Keims(ch)e mineraalverf, 72
keizerskroon [zie tiara], 196
kennis [scientia], 16, 37, 42, 47, 49, 50, 52, 53, 61, 67, 69, 76, 83, 89-92, 99, 101, 115, 154, 158, 172, 176, 177, 188, 215, 239-244, 260, 265, 276, 301, 336, 360, 372, 392, 394, 400, 408, 412, 430, 448, 462
kenniswinst, 10, 12, 13, 20, 22, 172, 261, 266, 267, 376, 377, 463-466, 475
kerk, lijdende – (zie ook aldaar), 10, 11, 175, 225, 226, 245, 250, 256, 262, 280, 472; overwinnende (zie ook aldaar) –, 21, 69, 175, 178, 191, 193, 194, 202, 203, 206-208, 213, 214, 221-223, 225, 229, 230, 234, 241, 243, 253, 255, 256, 261, 262, 269, 278, 280, 297, 310, 332, 343, 349, 355, 361, 386, 418, 439, 440, 454, 458, 465, 469, 472; –schilder (zie ook aldaar), 29, 30, 31, 34, 68, 72, 173, 178, 180, 185, 208, 228, 229, 240, 431, 471
kerkelijke hiërarchie, 65, 174; – kunst, 17, 21, 29, 67, 74, 132, 135, 136, 140, 158, 164, 165, 167, 168, 173, 177, 179, 195, 206, 225, 243, 254, 258, 268, 269, 307, 310, 314, 324, 325, 331, 376, 379, 385, 386, 388, 409, 431, 456, 466, 468, 470-473
kerkschilder, 29, 30, 31, 34, 68, 72, 173, 178, 180, 185, 208, 228, 229, 240, 431, 471
keurslijf, 65, 159, 173, 471
kinderkapel, 13, 44, 59, 98, 103, 164, 199, 382, 390, 440-442, 450, 464; –Jozefkerk Broekhem-Valkenburg, 164, 382; – Servatiuskerk Nunhem, 440-442, 450, 464; – Dionysiuskapel Asselt, 44, 59, 98, 390, 441
klankbord, 196
klasse, 125, 284, 302, 359, 362, 370, 411
klassiek, 7, 12, 17-19, 46, 47, 107, 108, 117, 127, 130, 140-142, 144, 159, 173, 179, 180, 201, 246, 259, 268, 273, 284-286, 301-304, 307, 324, 325, 332, 367, 372, 383, 386, 394, 399, 402, 406, 413, 415-430, 445, 450, 455, 456, 463, 464, 466, 468, 469, 472-475
klassiek-barok-modern, 21, 154, 162, 332, 416, 422, 426, 464, 466
klassieke oudheid, 7, 46, 179, 386, 472
kledij, 69, 191, 321, 334, 406, 425, 471
kleur[en], coloriet, 63, 114, 149, 152, 157, 187, 253, 382; –gamma, 57, 77, 217, 227, 231, 254, 313, 341, 344, 356, 373, 405; –gebruik, 61, 143, 222, 269, 273, 298, 313, 335, 373, 403; –leer, 75, 77, 81, 182, 335, 370; –pigmenten, 52; –rijk, 22, 28, 83, 98, 171, 181, 194, 208, 225, 229, 237, 238, 244, 246, 359; –symboliek, 354; –toepassing, 111, 401; –transposities, 401, 466, 470; –transpositoren, 142, 401; –waaier, 248, 249
kleurendruktechniek, 461
klompen, 279
kolom, 255, 469
koning (zie ook Christus Koning), 10, 100, 101, 182, 194-199, 207, 214, 216, 220, 261, 264, 285, 300, 301, 303, 304, 364, 367, 392, 409-411; Drie Koningen, 240, 317, 461; koningin, 200, 215, 219, 300, 301, 334, 354, 389, 418, 440; koningspaar, 301, 303
kooldioxide, 84, 86
koolstofzwart, 87
koor, 21, 83, 193, 202, 220, 324, 368, 421, 440, 441, 462; –gewelf (zie gewelf), 96, 96; –travee, 10, 69, 184, 202, 204, 205, 212, 224, 228, 243, 244, 251, 252, 255-257, 336, 417, 441-443; priester–, 13, 17, 25, 26, 30, 68, 69, 72, 157, 158, 175, 193-196, 199, 203, 207, 219, 222, 223, 227, 255, 256, 264, 278, 321, 326, 330, 332, 367, 390, 413, 438, 440, 441, 443, 451, 458, 469, 472; –zang, 215
kopergravure, 393
korbeel, 243, 248
kosmos, 128, 144, 166, 330, 334, 423, 454; kosmisch, 11, 219, 246, 273, 274, 281, 285, 301, 311, 329, 330, 334, 336, 338, 339, 342, 343, 356, 359-361, 368, 371, 376, 377, 411, 449, 470, 475
kostumering, 179, 187, 190, 241, 243
Krachten (zie ook hiërarchie der engelen), 41, 47, 54, 58, 59, 149, 164, 181, 352, 373, 375, 419, 450
krimpscheur, 99
kristallisatie, 84, 98
Kroning van Maria, 191, 192, 196, 207, 220, 231, 319, 389, 417, 418
Kronos, 455
kroon, 186, 198, 200, 215, 297, 334, 335, 354, 355, 399, 401, 443, 449; –lijst, 96, 97
kruis, Griekse –, 439; Latijnse – 439; Petrus – 439; Andreas – 439; Antonius – 439; Tau – 439
kruis’offer, 195, 201, 326, 356, 362; –staf, 198, 332; –tocht, 214, 261, 262, 330, 337; –vaart, 261, 262
kruisnimbus, 310, 360; kruisnimbe (zie nimbus), 334
kubisme, 12, 18, 63, 64, 107, 113, 140, 141, 143, 159, 163, 165, 226, 311, 379, 384, 409, 424, 456, 475; cubisme, 150-152, 159, 291, 292, 424, 456, 475; kubisten, 63, 249, 380, 389, 418, 428; kubistisch, 61, 132, 140, 142, 150, 293, 297, 312, 342, 348, 424-426, 430, 443, 473
Kunradersteen, 86, 95, 96
kunst’ambacht= 42, 73; –criticus, 16, 35, 58, 64, 107-110, 113, 114, 116, 127, 130-132, 136-140, 145, 151, 153, 162, 206, 257, 271, 293, 338, 339, 416, 436; –debat, 53, 64, 473; –leer, 176, 181, 376; –politiek, 403; –systeem, 301; –theoreticus, 126, 180, 339
kunstenaars’groep, 213, 476; –kring, 55, 304; –strijd= 64
kunstenaarsgenootschap, 120, 121, 129, 311, 314, 315, 322-324, 336, 474; Haags –, 120, 121, 129; R.K. – Den Haag, 314, 315, 322-324, 336
kunstgeschiedenis (zie kunsthistorie, –historicus), 15, 21, 34, 36, 46, 47, 53, 60, 67, 72, 115, 131, 178, 385, 389, 471
kunstgeschiedschrijving, 61, 430
kunsthistorisch, 16, 20, 401; kunsthistoricus, 47, 83, 127, 154, 163, 164, 168, 174, 176, 181, 206, 348, 381, 425, 467
kunstnijverheid, 41, 73, 74, 81, 372, 431; kunstnijveraar, 239, 362, 363
Kunstwollen, 222, 425, 471
kwalificatie, 9, 19, 67, 107, 114, 126, 138, 139, 142, 153, 162, 163, 276, 379, 384, 418, 465, 468, 471, 473
kwaliteit, ,7, 23,45, 51, 52, 54, 55, 61, 73, 74, 80, 81, 99, 100, 107, 110, 122, 124, 135, 136, 138, 143, 166, 172, 176, 179, 185, 186, 210, 222, 236, 238, 266, 267, 272, 294, 298, 310, 323, 338, 359, 371, 377, 384-386, 402, 408, 419, 436, 440, 445, 451, 454, 463, 465, 466, 471
kwarts [zand], 86
kwast, 34, 86, 332, 447; droge –, 86
kwekeling, 212, 213, 215, 220, 226

L

laatste avondmaal, 94, 139, 202, 203, 243, 244, 245, 249, 291, 292, 296, 315, 323, 374, 375, 419, 420, 422, 448, 449
laatste oordeel, 76, 209, 214, 215, 217, 235, 237, 256, 303, 320, 449
labyrint, 352; labyrintisch, 279, 286
Lam Gods, 26, 194, 195, 197, 203, 206, 210-212, 234, 235, 251, 252, 296, 332, 422, 439, 442
land, 52, 60, 90, 153, 239, 240, 249, 254, 256, 285, 300, 303, 349, 357, 392, 408, 429, 448, 455, 460, 465
landman (zie boer), 300, 302
landschap [in de kunst], 76, 127, 163, 178, 235, 237, 246, 249, 258, 264, 284, 393, 395, 398, 401, 414, 421, 439, 440, 444, 461
lavendelolie, 52
leek, 62, 86, 126, 152, 174, 280, 300, 327, 344, 388, 408
leerling, 8, 22, 28, 30, 35, 37, 40-42, 44, 45, 49, 50, 55, 58-62, 64-66, 69, 73, 74, 76, 81, 83, 88, 91, 139, 157, 161, 166, 168, 183, 203, 208, 221, 236, 238, 243, 245, 250, 255-256, 296, 298, 340, 343, 358, 363, 376, 411, 417, 420, 421, 430, 437, 441, 467
Leerplichtwet 1901, 441
leesbaar, 134, 138, 158, 254, 314, 379, 383, 428; –heid, 134, 135, 136, 138, 157, 225, 278, 471, 475; leesrichting, 11, 278, 281
Legenda aurea, 198
legitimatie, 63, 149, 204, 470
leidmotief, 45, 81, 158, 197, 201, 203, 231, 261, 290, 383, 425, 465
lelie, 194, 197, 198, 214, 219, 223, 230, 256, 257, 336, 354, 368, 411, 442; –tak, 198, 204, 214, 215, 312
levensmysterie, 370, 371
lijdende kerk, 10, 11, 175, 225, 226, 245, 250, 256, 262, 280, 472
lijdenswerktuigen, 61, 157, 230, 256, 355, 380, 434, 450
lijm, 43, 51, 89, 99, 101, 103, 477; –verf, 99, 101
lijnbeweeg, 11, 273, 290, 291, 326
lijnolie, 8, 89, 94, 101, 102, 103; –verf, 102
lila, 95
lineair, 115, 130, 139, 151, 164, 264, 332, 334, 410, 471, 474
liniaal, 468
linoleum, 51, 100, 104, 105, 185, 474; –snede, 95
Litanie van Loreto, 174, 193, 200, 201, 226, 414
liturgie, 9, 11, 12, 19, 67, 70, 173-176, 194, 195, 273, 281, 324, 325, 377, 379, 384, 389, 436, 441, 443, 447, 450, 460, 465, 470-472, 474, 475; lithurgisch, 273, 274, 280, 284, 285, 286, 290, 344
liturgisch, 11, 21, 37, 40, 133, 171, 173, 176, 177, 193, 194, 201, 222, 240, 253, 275, 280, 281, 311, 312, 324, 325, 327, 328, 331, 333, 338, 357, 359, 362, 373, 377, 379, 407, 415, 419, 428, 430, 435-438, 456, 464-466, 472; – beweging, 176; – stijlstrijd, 21, 171, 327, 331, 333, 338, 359, 373, 379, 407, 437, 464, 466
locus classicus, 8, 49, 108, 401
locus sanctus, 175, 349
loodmenie, 102
loodwit, 102
loslaten, 128, 148, 365, 400
lucht, 84, 86, 151, 291, 294, 357, 397, 398, 401, 421, 450, 455; –vervuiling, 52; –vochtigheid, 100, 103

M

maagd, 53, 97, 197, 219, 244, 245, 254, 258, 300, 307, 358, 371, 398
maan, 200, 209, 219, 398, 414, 418, 455
maatschappij, 15, 47, 53, 66, 73, 111, 115, 123, 143, 144, 221, 279, 281, 284, 302, 366, 404, 470; –beeld, 362, 363; –kritiek, 411
macaber, 393
Machten (zie ook hiërarchie der engelen), 305, 419, 450
Madonna, 12, 231, 273, 274, 276, 280, 281, 284-287, 302, 318, 328, 334, 344, 358, 411, 414, 419, 421, 435; – lactans, 287
makelij, 133, 139, 353, 382, 399, 470, 472
Man van Smarten, 61, 197, 278
mandorla, 196, 231, 257, 258, 268, 320, 352
maniërisme, 107, 163, 164, 403, 475; maniëristisch, 163, 164, 404, 407, 457, 458
Mariacyclus, 12, 413
mariale, 174, 193, 201, 215, 220, 246, 284, 301, 310, 320, 330, 331, 414, 415, 428, 435, 437, 442
Mariaverering, 214, 330
Maritaineske, 12, 134, 141, 143, 153, 162, 383, 411, 412, 436
marouflage, 100
martelaar, 213, 223, 230, 331, 398
Martyrologium Romanum, 229
massacultus, 197
Mater amabilis, 245
materiaal, 51, 83, 84, 92, 100, 101, 103, 138, 139, 148, 166, 171, 185, 313, 332, 400, 467; –polychromie, 469
mathesis, 68, 298, 360; mathematisch, 55, 112, 113, 118, 150, 181, 193, 227, 229, 258, 273, 274, 276, 280, 281, 284-286, 294, 326, 334, 344, 345, 348, 353, 367, 417, 470
mecenas, 12, 390, 416
mechanische verankering, 92
medaille miraculeuse, 201
mediocre (–criteit), 125, 132, 137, 143, 163, 165
meditatie(f), 8, 116, 124, 128, 172, 177, 267, 287, 373, 374, 429, 472
medium, media, 19, 21, 41, 45, 50, 77, 94, 102-103, 107, 123, 137, 139, 172, 185, 241, 246, 250, 254, 273, 280, 287, 295, 297, 298, 321, 334, 335, 340, 357, 358, 374, 376-377, 382, 389, 399, 402, 406, 431, 470
meerstijlig(heid), 17, 22, 328, 474
meester (–schap), 11, 40, 42, 43, 51, 65, 83, 91, 95, 112, 129, 131, 139, 140, 148, 149, 158, 163, 164, 178, 180, 184, 211, 227, 257, 263, 287, 312, 318, 326, 338, 372, 374, 375, 377, 384, 401, 412, 443, 465, 466, 468 (zie ook vakmanschap)
Meester [Christus], Nieuwe Testament], 343
meester, ceremonie–, 420; groot–, 61, 121, 140, 310, 311, 315, 317, 322, 332, 338, 376; leer–, 25, 46, 55, 61, 113, 154, 188, 196, 226, 236, 333, 418, 420, 443, 444, 461; rijksbouw–, 59; –schilder, 34, 37, 72, 75, 80, 184, 204, 473; school–, 325; Staal–, 146; universele –, 205
meesterlijk, meesterstuk, meesterwerk, 114, 139, 141, 208, 273, 287, 292, 344, 393, 494, 420, 426, 450, 458
melancholie, melancholisch (zie ook zwartgallig), 300, 393
Memento mori, 393, 395
Menora, 244
Mensenzoon [Chistus, Nieuwe Testament], 217, 219, 221, 321, 329, 455
metaal, 41, 74, 99, 348, 407, 458
metabolisme, 290
metaconcept, 425
metafoor, metaforiek, metaforisch, 70, 157, 195, 222, 237, 244, 276, 281, 284, 380, 386, 414, 415, 450, 469, 474
metafysiek (metaphysiek) metafysisch (metaphysisch), 141, 272, 163, 423
metamorfose, 30, 250
methode, 9, 17, 20, 29, 48, 52-55, 64, 65, 75, 88, 91, 117, 118, 124, 176, 181, 185, 193, 230, 327, 328, 339, 342, 348, 461
metropool, 11, 280, 281, 284
microkosmos, 10, 204-206, 362, 363, 368, 411, 439, 440
middelmatig (zie ook mediocre), 63, 133, 143, 164
mijn’streek, 256, 366; –werker, 57, 411, 422, 477
mijter, 198, 215
miniatuur, 294, 360, 402, 458
Mirakel van Amsterdam (Mirakelprocessie), 184-186, 188, 207
mis (zie ook eucharistieviering), 13, 195, 201, 211, 217, 219, 220, 284, 329, 357, 367, 447, 448, 450, 474; Gregorius–, 61; –dienaar,119, 294, 295, 297, 327, 397; –kelk (zie ook ciborie), 199, 207, 278, 279
mise-en-scène (epische), 7, 9, 177, 178, 377, 474
Missale romanum, 447
missie (boodschap), 34, 121, 131, 164, 199-320, 373, 436
missie, missionaris, 13, 213-215, 228, 431, 434, 447, 450; volks–, 120, 199
mode, 364, 424, 459; modieus, 320
model, 34, 44, 46, 73, 185, 190-191, 262, 275, 285, 320, 327, 344, 348, 404, 470; rol–, 10, 43, 47, 57, 182, 213, 214, 264, 388, 436, 443, 460; modelleren, 86, 94, 102, 152, 210, 222, 225, 235, 302, 373; modelé, 222, 273, 365, 371, 417, 435
modern–antimodern, 17, 18, 37, 41, 66, 107, 144, 269, 273, 284, 298, 357, 475
modernisme, 66, 150, 353; moderniteit, 254, 445, 472
modus, 17, 108, 379; haptische en/of optische –, 21, 222, 269, 297, 314, 322, 326, 327, 338, 471, 473
monade, 361, 367, 368
monastiek, monachaal, 10, 214, 356
monochroom, 229, 244, 251, 252, 262, 328, 435
monogram (gemonogrammeerd, 174, 217, 278, 330, 343, 354, 357, 375; Christus–, 194, 195, 212, 218, 237, 351-252, 334, 355
monstrans, 184, 349, 491
monument, 45, 46, 72, 349; monumentaliteit, 155, 162, 287, 312, 407, 461; monumentenwet, 22, 23, 377, 468, 483; monumentenzorg, 30, 48, 238
moraal, 50, 380, 392, 393, 428, 459; moraliserend, 179, 180, 254, 300, 310, 40, 471; moralistisch, 61
mortel, 84-86, 348, 413
movere [bewegen, ontroeren], 70, 107, 115, 123, 138, 180, 193, 267, 383, 412, 471, 473
mozaïek –crucifix of –kruis, 357, 379; email–, 348; glas–, 62, 77, 316-319, 328, 334, 418, 437, 474
mozaïst, 11, 137, 348, 356, 358, 377, 388, 474, 475
muziek, 40, 57, 131, 215, 274, 284-286, 298, 310, 367, 368, 395, 397, 411, 419, 468, 474
mysticisme, 116, 177, 291
mysticus (mystieker), mystici, mystica, 11, 70, 151, 197, 199, 223, 286, 291, 473
mystiek (mystisch, 12, 40, 70, 71, 120, 123, 124, 128, 136, 144, 149, 163, 187, 197, 199, 220, 236, 239, 273, 274, 279, 280, 281, 284-287, 291, 292, 296, 298, 305, 313, 314, 337, 344, 371, 376, 402, 423, 440, 442, 472, 473

N

naald (zie droge naald)
naaldwerk, naaldkunstenares, 311, 379, 385
naasten(liefde) (zie ook charitas), 11, 124, 302, 365, 441
Nabi(s), zie Verkade, Jan (Willibrord), en Gauguin, Paul
naturalisme, 123, 148, 151, 253, 354, 382, 400, 401
natuur, 109, 122, 125, 128, 129, 140, 141, 144, 147, 150, 154, 158, 159, 161, 174, 181, 182, 236, 237, 240, 271, 272, 285, 294, 324, 325, 355, 380, 381, 392, 393, 394, 421, 422, 423, 443, 464, 470, 471; –steen, 256, 332, 427
neg(gen), 223, 469
negen,(koren), 290, 443 (zie ook getallensymboliek)
neoclassicisme (neoclassicistisch), 91, 212, 427
neogotiek (neogotisch), 22, 23, 79, 166, 167, 168, 180, 190, 196, 210, 227-231, 234, 238, 251, 275, 342, 372, 475
neoplatonisme, neoplatoons, 114, 122, 141, 285, 376, 473, 474
Neothomist, 131, 299
NIKA [overwinnaar], 334
nimbus, 289, 245, 251, 322, 334, 335, 352, 360, 392, 394, 398, 423, 428, 430, 449; kruis–, 310, 360
Numinose, 325, 377

O

objectief (objectiveren) (kunst), 276, 382, 384, 473
octagon, 210, 211
oertype, 194, 359
offer, 124, 175, 176, 194, 201, 221-223, 234, 236, 278, 310, 313, 326, 330, 352, 428, 441, 442, 447-450, 460, 472; – van Abel en Kaïn, 221, 223, 327, 447, 449; – van Abraham en Isaac, 189, 223, 447, 448, 461; kruis–, 195, 201, 326, 356, 362; – van Melchizedek, 78, 327, 447, 458; slacht–, 230, 244, 279, 304, 439; zelfopoffering (Pelikaan), 204, 256, 365, 441, 458
olieverf, 43, 46, 51, 53, 83, 94, 95, 99, 100, 102-105, 185, 223, 260, 267, 390-400, 419, 424
olijf’berg, 246; –groen, 429; –tak, 221
omber, 87, 476, 477
on(der)bewuste, 68, 111, 141, 292, 293, 470, 474
onbevlekte ontvangenis (zie ook Immacaluta conceptione), 10, 201, 214, 221, 245, 284, 296, 430
ondergrond (artistiek), 84, 86, 87, 92-95, 98, 99, 103, 328, 256, 266, 321, 373, 427
ondermaans, 159, 161, 163, 235, 256, 261, 262, 365, 397
ondertekening, 97
onderwijs, 7, 19, 25-81 (hoofdstuk 2), 83, 113, 115-116, 213, 214, 221, 227, 238, 269, 315, 339, 358, 360, 376, 399, 424, 441, 442, 451, 475
ondeugd (zie deugd), 126, 300, 303-305
onpersoonlijk, 118, 184, 193, 236, 267, 468
ontaarde kunst, 63, 65
onthecht(ing), 99, 135, 397
ontroeren, 70, 107, 115, 123, 125, 127, 128, 134, 136, 138, 139, 145, 148, 152, 168, 189, 193, 272, 298, 383, 393, 402, 412, 444, 473
ophogen, –hoging, –hoogsel, 70, 95, 97, 103, 222, 266, 267, 370, 400, 415, 418, 444, 450, 451
oppervlak(te) (kunstwerken), 52, 84, 86, 87, 89, 92, 93, 99-103, 139, 235, 318, 382, 421, 434, 447, 455, 470
opschrift (kunstwerken), 49, 72, 195, 219, 223, 229, 234, 261, 284, 286, 342, 343, 473
oranje, 57, 77, 97, 217, 287, 321, 335, 354, 398, 399
orante, 245, 398, 408
orde (artistiek, aards-hemels), 10, 127, 132, 191, 211, 212, 214, 262, 285, 292, 298, 355, 356, 365, 383, 439, 440, 444, 470
originaliteit (artistiek), 157, 172-174, 255, 338, 469
ornament, ornamentaal, ornamenteel, ornamentiek, 10, 46, 49, 56, 64, 68, 76, 78, 80, 81, 112, 114, 115, 163, 166, 177, 180-183, 203, 212, 225, 237, 238, 244, 251, 252, 254-256, 275, 284, 325, 329, 342, 370, 404, 461, 473, 476
ouderling [Apocalyps] (zie ook oudste), 212, 215
oudkatholiek, –kerk, zie Leiden, Utrecht
Oudste [Apocalyps] (zie ook ouderling), 10, 28, 211, 214-216, 234, 236
oudtestamentisch (zie ook Testament), 70, 188, 189, 196, 207, 217, 229, 235, 237, 257, 285, 326, 353, 367, 371, 383, 397, 411, 414
Overjordaans (zie ook Jordanië), 239
overwinnaar, overwinning, 15, 120, 175, 194, 195, 210, 211, 246, 278, 280, 332, 334, 356, 361, 362, 380, 392, 397, 448, 458, 472
overwinnende kerk (zie ook ecclesia triumphans en triomferende kerk), 21, 69, 175, 178, 191, 193, 194, 202, 203, 206-208, 213, 214, 221-223, 225, 229, 230, 234, 241, 243, 253, 255, 256, 261, 262, 269, 278, 280, 297, 310, 332, 343, 349, 355, 361, 386, 418, 439, 440, 454, 458, 465, 469, 472

P

paard, 152, 239, 249, 250, 302-304, 318, 403, 449, 457
paaslam, 10, 194
palet, 21, 22, 31, 54, 61, 64, 68, 77, 94, 95, 191, 208, 210, 222, 226, 230, 231, 239, 248, 290, 313, 321, 327, 332, 333, 335, 341, 354, 357, 370, 401, 412, 418, 427, 429, 441, 444, 454, 458, 477
pallium, 215, 220
palmtak, 221, 321, 352, 398
paneel, 85, 69, 187, 195, 230, 248, 249, 255, 256, 264, 290, 296, 297, 326, 330, 324, 326, 330, 372, 374, 375, 420, 422
papier, 12, 21, 41, 44-46, 53, 84, 115, 143, 171, 214, 222, 250, 268, 287, 290, 321, 348, 382, 386, 406, 427, 429, 431, 434, 444, 450, 457, 459, 464, 466, 475
parabel, 76, 242, 243, 428, 302, 353, 366, 383, 389, 455
paradijs, 10, 11, 144, 207, 214, 234, 245, 247, 262, 278, 279, 300, 301, 320, 334, 356, 365, 412, 413, 434, 444, 448, 450, 455, 465; aards –, 11, 278, 279, 455
paradox, 63, 73, 119, 162, 172, 175, 220, 353
paradoxaal, 21, 28, 51, 162, 269, 294, 400, 464
parallel, 11, 15, 18, 46, 108, 176, 180, 187, 201, 204, 227, 236, 286, 301, 326, 397; –logram, 420
paslood, 215
passer, 83, 129, 468
passie, 87, 113, 133, 175, 189, 280, 287, 296, 349, 365, 399, 420, 472; –engelen, 214; –scène, 207, 230; –werktuigen, 183, 256, 280, 423
pasteus, 86, 93, 102, 103
pathos, pathetiek, pathetisch, 40, 119, 128, 151, 155, 267, 357, 423, 469
patina, 355
patronaat, 197, 258, 363
patroon, 64, 68, 72, 77, 78, 100, 129, 169, 193, 198, 217, 228, 230, 234, 236, 251, 258, 359, 281, 304, 322, 327, 330, 336, 360, 371, 389, 396, 403, 409, 411, 417, 444, 461–463, 468; ‑heilige, 185, 188, 207, 209, 236, 404, 439, 462
paus, 66, 180, 197, 198, 199, 203, 215, 220, 234, 261, 262, 278, 324, 325, 334, 338, 357, 379, 380, 436, 441, 472; –staf, 199 (zie ook ferula, 198, 199, 220)
peinture, 7, 55, 57, 74, 75, 112, 165, 169, 182, 183, 466 ; – pure, 165, 466
pelgrim, 10, 11, 138, 173, 212, 218, 221, 223, 264, 273, 274, 281, 286, 298–307, 310, 318, 360, 371, 376, 391, 393, 402; –staf, 197, 336; –tocht, 239, 300, 397
pelikaan, 256, 441, 444
pendant, 196, 199, 203, 221, 279, 356
pendentieven, 94, 97, 193, 248, 249, 276, 278
penseel, 15, 16, 184, 225, 313, 384, 422, 400, 412, 461, 476
pentekening, 71, 256
periodiek, 37, 107, 108, 120, 126, 127, 133, 136, 144, 145, 147, 298, 391, 456
perpetuum mobile, 172
personificatie, 102, 195, 209, 215, 291, 301, 302, 304, 305, 310, 340, 341, 352, 364, 393, 398, 405, 406, 411, 428, 430, 437, 449, 455, 471, 474
perspectief (zie ook verschiet), 8, 46, 56, 61, 67, 76, 97, 127, 142, 157, 167, 249, 253, 320, 357, 384, 391, 401, 402, 409, 465, 473
Phoenix, 63 (zie ook Feniks, 352, 449)
pictor doctus, 12, 179, 411, 413
pictor imaginarius, 11, 358
picturaal, 8, 12, 35, 56, 114, 115, 139, 165, 171, 187, 208, 311, 326, 338, 376, 382, 422, 461
piëdestal, 215
pigment, 84, 86, 87, 89, 92, 97
pijlerbundel, 213
Pinksteren, 11, 246, 251, 298, 310, 314, 392, 415
piramide, 286, 298, 301
plamuurmes, 139, 470
planeet, 455
plastisch, 9, 12, 64, 109, 134, 138, 139, 140, 145, 147, 150, 153, 161, 172, 212, 222, 246, 330, 382, 403, 418, 427, 435, 444, 471, 475
pleister, 50, 52, 84, 86, 185, 231, 266, 321, 399, 444, 474; –laag, 7, 8, 22, 46, 48–51, 84, 86, 89, 90, 92, 97– 99, 103, 139, 185, 369, 400, 413, 434, 457
plooien, 85, 190, 210, 222, 225, 235, 268, 293, 325, 328, 330, 332, 341, 342, 360, 374, 450, 477
plooival, 193, 266, 275, 321, 326, 333, 334, 353, 356, 357, 370, 375, 468
pluriform, 16, 21, 147
podium, 28, 30, 137, 176, 187, 209, 235, 243, 253, 262, 269, 313, 330, 352, 371, 417, 425, 435, 436, 447, 451, 457, 469, 472
poederen, 92, 99
poëzie, 114, 135, 155, 239, 292; poëtisch, 9, 147, 153, 180, 379, 390, 475
polychromie, 7, 8, 23, 30, 34, 45, 46, 48, 55, 116, 117, 166-168, 174, 175, 177, 184, 210, 211, 238, 248, 251, 265, 354, 390, 427, 461, 469, 473; polychroom, 49, 70, 171, 222, 402, 407, 419; polychromeur, 19, 30, 72, 95, 166, 456, 461
polyfonie, 302; polyfoon, 177
Pompeiaans, 92, 104
pondération, 12, 344, 384, 417, 421, 424, 443, 461, 466, 473
ponstechniek, 84, 89
Pop art, 297, 335
poriën, 52, 93, 103
porositeit, 92
porta coeli (deur des hemels), 201, 226, 230
Portland cement, 99
portret, 67, 109, 111, 131, 145, 179, 196, 236, 274, 275, 276, 294-297, 302, 305, 313, 334, 361, 370, 412, 428, 436
positionering, 8, 10, 42, 60, 107, 114, 115, 118, 121, 198, 206, 210, 213, 236, 243, 280, 329
predicaat, 29, 138, 140, 142, 144, 147, 149, 152, 163, 201, 210, 382
preekstoel, 163, 196, 361, 407
prefiguratie 160, 190, 196, 215, 218, 220, 221, 237, 267, 285, 301, 304, 326, 399, 407, 408, 411, 419, 420, 422, 448, 449, 454, 455
prent, 43, 46, 123, 217, 336, 344, 393
prepareren, 72
priester, 13, 60, 66, 115, 119, 122, 129, 175, 195, 206, 211, 215, 217, 220, 240, 272, 302, 325, 330, 356, 360–362, 366, 369, 374, 389, 390, 397, 402, 422, 436, 437, 444, 445, 447, 462, 466, 467, 472; –engelen, 212; –koor, 13, 17, 25, 26, 30, 68, 69, 72, 157, 158, 175, 193, 194, 195, 196, 199, 203, 207, 219, 222, 223, 227, 255, 256, 264, 278, 321, 326, 330, 332, 367, 390, 413, 438, 440, 441, 443, 451, 458, 469, 472; –schap, 11, 220, 246, 361, 362
primitief, 15, 83, 112, 154, 281, 284, 291-294, 296, 297, 298, 311, 318, 320, 369, 402, 443, 461
Principatus (zie ook hiërarchie der engelen), 214, 215, 419
principium charitatis, 7, 18, 172
Prix de Rome, 9, 69, 178-180, 255
procedé, 47, 51, 52, 88
processie, 34-36, 47, 48, 104, 105, 112, 119, 173, 180, 185, 213, 234, 236, 330, 396, 399, 401
profanatie, 380
professionalisering, 76
programma, 7, 9–13, 25, 28, 31, 43, 45, 53, 68, 70, 71, 75, 143, 145, 165, 177, 178, 185, 189, 193, 194, 201, 206–217, 219, 223, 225, 226, 229–231, 234, 237, 241, 243, 246, 254–257, 262, 266, 267, 278, 279, 281, 284, 307, 309, 320, 332, 349, 355, 359–362, 366, 369, 371, 376, 390–392, 394, 396–399, 401, 413, 414, 418, 420, 428, 430, 435, 437–439, 442, 447, 450, 451, 458, 461, 462, 467, 471
programmatisch, 63, 64, 145,199, 207, 274, 276, 279, 281, 303, 330, 331, 355, 361, 363, 367, 379, 384, 426, 437
progressief, 18, 408, 431, 463
proletariaat, 123, 281
proportie, 2, 46, 62, 112, 235, 253, 254, 273, 274, 280, 281, 284, 286, 336, 344
prototype, 189, 207, 208, 215, 221, 411, 422, 447
psychologie, psychologisch, 35, 110, 123, 146, 157, 273, 274, 276, 280, 281, 284–287, 344, 370, 393, 401
psychomachia, 11, 305, 306, 371, 376
publicatie, 16, 18–20, 23, 42, 44, 50–52, 57, 75, 111, 114, 115, 121, 131, 144, 167, 174, 176, 179, 250, 260, 276, 296, 311, 388, 390, 391, 408, 431, 474

Q

quattrocento, 226, 459
quis ut deus, 215

R

raderwerk, 281, 284, 302
rank, 251, 252,
rappel à l’ordre, 140, 473
rationalisatie, 34, 41, 73, 78, 79, 80; gerationaliseerd, 73, 75, 81, 473
ravennatisch, 348, 354
realisme, 15, 60, 62-64, 107, 122, 123, 150, 341, 379; realistisch, 15, 16, 56, 63, 64, 117, 132, 140, 251, 253, 295, 296, 327, 355, 372, 473, 474
rebus, 61, 64, 177, 355
recursie, 304, 360
redemptoristen, 120, 199, 268
referentiekader, 20, 177, 359, 388, 390
reflectie, 7, 12, 20, 37, 53, 59, 71, 88, 102, 104, 133, 173, 206, 336, 368, 422, 425, 430, 464
reformatie, 116, 473
regenboog, 196, 229, 275, 287, 342, 352, 393, 415, 450
regioen, 234-237, 267, 329, 330, 332, 361, 386, 428
rekwisieten, 213, 253, 256, 262
religio catholica, 13, 437, 439, 440
reminiscenties, 15, 70, 138, 266, 317, 391, 406
renaissance, 47, 50, 70, 91, 180, 182, 189, 254, 264, 333, 381, 404-406, 413, 445, 469- 473; renaissancistisch, 189, 404
repoussoir, 461
restauratie, 22, 57, 58, 87, 90, 98, 104, 105, 183, 186, 293, 462; restaurator, 22, 104; restaurateur, 7, 29, 52, 335, 467
retabel, 326-328, 426; –altaar, 11, 324, 326, 338
retorica, 111, 115, 117, 267, 340, 469, 473 ; retorisch, 45, 115, 117, 118, 120, 121, 123, 136, 149, 193, 213, 260, 287, 324, 473
retoucheren, 51, 87
retour à l’ordre, 140, 171, 418, 472, 473
retrospectief, 15, 36, 110, 122
revolutie, 37, 241, 279, 403; revolutionair, 147, 181, 243, 298
rex regum, 296
Rijke Roomse Leven, 126, 194
ringen, 10, 217, 219, 220, 342; gevleugelde –, 10, 217, 219
ritueel, 176, 325, 462; ritus, 40, 176, 359, 472; romeinse ritus, 472
rococo, 512
rolmodel, 10, 43, 47, 57, 182, 213, 214, 264, 388, 436, 443, 460
romanesk, 402
romantisch, 9, 147, 148, 153, 155, 352, 393, 416, 429
rood, 54, 57, 70, 71, 77, 84, 96, 97, 168, 196, 201, 210, 211, 217, 220, 227, 248, 266, 303, 312, 313, 321, 327, 330, 335, 354, 370, 373, 389, 392, 396, 397, 399, 401, 420, 421, 427, 476, 477
roosvenster, 342, 343, 355, 418
rosa mystica, 11, 281, 284, 356.
rots, 76, 155, 187, 203, 256, 300, 340
roze, 95, 97, 281
ruimte, 49, 54, 65, 66, 88, 95, 100, 125, 139, 157, 159, 161, 166, 173, 183, 187, 189, 190, 199, 211, 217, 219, 223, 230, 231, 238, 241, 244, 245, 248–250, 255, 261, 267, 269, 280, 312, 321, 330, 342, 354, 359, 366, 367, 371, 384, 385, 398, 400, 401, 404, 406, 414, 423, 435, 441, 447, 457, 460, 464, 465, 466; –duiding, 424; –suggestie, 61; –werking, 469
ruimtelijk, 12, 21, 152, 161, 175, 176, 202, 207, 238, 241, 248, 255, 294, 384, 402, 411, 417, 424, 443, 447, 462, 472, 473; nieuwe – logica, 12, 384, 402, 417, 443
ruiter, 239, 300, 302–304, 403
Russells paradox, 172

S

sacra conversazione, 11, 225, 226, 301, 302
sacrament, 69, 120, 126, 173, 176, 194–197, 199, 216, 219, 220, 278, 307, 326, 330, 349, 352, 353, 361, 362, 422, 441, 442, 448, 450; – des altaars, 196, 326, 422; – van de eucharistie, 194; –sdag, 197; initiatie–, 13, 441, zeven –, 278, 318, 330
sacristie, 222, 360, 361, 390, 414, 435, 443
salpeter, 99
sapientia, 215
satanisch, 305
Saturnus, 455
schaap, 62, 117, 177, 185, 203, 215, 243, 251-353, 383
schaduw, 28, 44, 102, 143, 150, 168, 190, 193, 216, 222, 237, 256, 268, 276, 297, 321, 329, 337, 400, 412, 415, 420, 427, 443, 450, 451, 461
schelpgewelf, 231, 234, 236
schema, 9, 34, 44, 74, 117, 164, 165, 172, 175, 186, 195, 196, 202, 206, 219, 223, 230, 238, 245, 255, 256, 267, 286, 294, 312, 313, 315, 318, 329, 332, 334, 338, 352, 353, 365, 369, 376, 420, 428, 461; compositie–, 177, 181, 190, 191, 221, 229, 293, 312, 320, 399, 406, 445, 466; schemata, 173, 264, 471; schematisch, 111, 113, 210–212, 222, 230, 246, 388, 418, 471
schepping, 97, 143, 199, 201, 204, 205, 209, 216, 217, 220, 281, 285, 336, 338, 339, 361, 368, 397, 422, 437, 451, 454, 455
scheppingsdaad, 201, 455
schilder, decoratie–, 73, 75, 80, 81; huis–, 20, 29, 30, 54, 79-81, 152, 359, 413; kerkdecoratie–, 7, 16, 20, 30, 34; kerk–, 7, 29, 30, 31, 34, 68, 47, 52, 72, 74, 173, 178, 180, 185, 208, 228, 229, 240, 431, 471; –techniek, 8, 47, 51, 83, 84, 86, 90, 92, 95, 101, 105; vak–, 34, 41, 72, 73, 75, 77, 80, 81, 413, 437, 473
schilderlijk, 158, 165, 379, 382, 408, 412, 423, 445, 460, 463, 466, 471
schip, 10, 21, 30, 34, 174, 175, 177, 186–189, 194, 198, 204, 205, 207, 212, 213, 219, 222, 225, 242, 243, 246, 255, 256, 263, 266, 281, 284, 286, 321, 332, 361, 366, 390, 415, 417, 438, 447, 457, 469, 472
schittering, 141, 144, 356, 376, 402, 422, 444
scholastiek, 9, 131, 136, 138, 140, 144, 146, 148, 154, 464, 468, 470, 473
school, 9–11, 15, 19, 20–22, 28, 41, 45, 47, 50, 60–63, 67, 74, 76, 94, 117, 118, 121, 122, 124, 127, 138, 139, 142, 143, 147, 157, 158, 161–163, 165–169, 171, 174, 181, 190, 191, 193, 203, 208–210, 213, 222, 225, 227, 229, 231, 236, 258–260, 262, 263, 266, 267, 269, 271, 273, 298, 311–313, 318, 325, 328, 329, 335–337, 373, 375–377, 388, 393, 409, 416, 417, 435, 441, 465, 466, 468-471, 473; Avondnijverheid–, 74, 75; teeken–, 73, 74, 75, 307
schoonheid, 12, 13, 19, 22, 23, 111, 121, 127, 128, 131, 132, 135, 136, 138, 140, 141, 143, 144, 146, 149, 159, 172, 176, 208, 238, 260, 269, 305, 313, 324, 325, 338, 344, 377, 383, 388, 397, 412, 414, 429, 439, 440, 443, 444, 466, 468, 470, 473; –leer, 67, 182, 227, 238, 269, 272, 470; –norm, 132, 204
schop, 168, 221, 222, 278, 340
schriftgeleerden, 230, 243, 295
sculpturaal, 191, 222, 226, 332, 427; sculptuur, 46, 230, 427
secco, 51, 86, 89, 99
sectieltableau, 112, 263, 275, 278, 279, 284, 300, 302
seksualiteit, seksueel, 71, 126, 279, 355, 473
serafijnen (zie ook hiërarchie der engelen), 196, 212, 217, 229, 417, 419, 449
serpent, 200, 458
sferische, 104; atmosferische, 407
sgraffiti, 59, 98; sgraffito, 7, 58, 61, 62, 65, 284, 435, 442
si vis me flere, 193, 222
sierkunst, 162, 181, 267, 342, 376, 407, 413
siermotief, 227, 251, 469
signatuur, 61, 113, 122, 130, 273, 275, 284, 354, 370
silicaat, 92 (zie ook verf)
silicium, 97
sinterhuid, 93; sinterlaag, 92
situ, 83, 87, 89, 100, 323
sjabloon, 48, 51, 80, 117, 205; –werk, 29, 34, 72, 76, 77, 80, 81, 182, 185, 204, 222, 223, 227, 238, 265, 438
slang, 200, 339, 371, 399, 414, 454, 455, 458
slapende zielen, 11, 300, 303, 304
sleutel, 47, 50, 150,199, 203, 204, 217, 220, 278, 321, 394, 414; –woord, 80, 126, 222, 274, 333, 468
sluier, 58, 145, 209, 295, 296, 392
smart, 128, 175, 472
socialis’me, 198, 279; –tisch, 15, 36, 66, 123, 130, 279, 284, 375; –tisch realisme, 15
sol justitiae, 257, 258
Solesmes, 176
soliditeit, 36, 51
spa, 279, 300, 302
spec’traal, 168, 248, 312, 393; –trum, 20, 107, 158, 208, 358, 379
specia’lisatie, 25, 74, 178, 189, 190, 208; –list, 22, 29, 30, 72, 91, 201, 466; –listisch, 18, 45, 53, 65, 315, 462
speculatie, 305
spirit fresco, 7, 51, 52, 103
spiritualiteit, 36, 177, 197, 246, 257, 293
spiritueel, 10, 133, 136, 143, 159, 178, 222, 254, 258, 269, 286, 291, 298, 307, 326, 371, 440, 471
splendor veri, 141, 376, 422, 444, 465
spoor’brug, 305; –wegstaking, 281
stadhouder, 198
staf, 198, 214, 221, 300, 349, 398
stapeling, 114, 173, 214, 231, 303, 307, 311, 384, 391, 402-404, 407, 411, 413, 451
status quaestionis, 18
steen der wijzen, 7, 34, 47, 52, 53, 75, 98, 475
steen’hard, 52; –rood, 95; –snede, 58, 59
stemmings’drager (zie ook Stimmungsträger), 381, 383, 412, 415, 423, 428, 429, 444, 445, 464; –teken, 384, 401, 408, 423
ster, 116, 211, 217, 219, 251, 334, 342, 371, 374, 392, 394, 397, 414, 455
stereochromie, 7, 51, 52, 92
steriel, 138, 333, 471
sterkte, 215 (fortitudo, 229)
sterrenbeeld, 371
stier, 211, 363, 370, 371
stift, 225; –kerk, 90
stigmata, 199, 201, 278, 335, 397, 398, 441
stijl’figuur, 112, 417, 469; –indicator, 10, 227, 228, 268, 317, 328, 329, 377, 381, 382, 392, 409, 415, 469, 474; –keuze, 207, 238, 320, 331; –kritiek, 21, 465; –pluralisme (–pluralist ), 11, 15–17, 58, 71, 217, 230, 321, 331, 336, 357, 418, 420, 424, 425, 431, 445, 460, 470, 474; –strijd, 21, 171, 311, 327, 331, 333, 338, 359, 373, 379, 407, 437, 464, 465, 466
stileren (styleeren), 158, 323, 355, 379, 471; stilering (styleering), 10, 112, 138, 182, 148, 162, 223, 244, 251, 259, 315, 317, 318, 322, 344, 371, 400, 409, 445; gestileerd (gestyleerd), 21, 28, 50, 64, 68, 76, 77, 131,155, 165, 198, 211, 225, 230, 237, 251–253, 256, 262, 278, 293, 297, 322, 324, 332–335, 339, 352, 359, 361, 371, 374, 417, 471, 474
stilleven, 142, 147-149, 384, 424-426, 428, 471
Stimmungsträger, 381, 383, 464
strijdbare kerk, 10, 220, 246
strijdende kerk, 11, 21, 157, 174, 175, 188, 196, 214, 221, 222, 240, 246, 255, 256, 261, 343, 349, 361, 380, 399, 411, 439, 469, 471, 472
strijklicht, 84; –opname, 86
stripverhaal, 71, 243, 250, 253, 267, 297
stroming, 9, 15, 19, 20, 28, 36, 63, 110, 120, 123, 126, 128, 140, 141, 165, 171, 214, 227, 228, 253, 271, 291, 311, 320, 372, 376, 379, 382, 384, 385, 402, 409, 421, 442, 466, 470, 473, 474
stukadoor, 99, 473
subject, 129, 145, 272
subjectieve (subjectiviteit), 23, 61, 112, 124, 125, 129, 134, 292, 325, 382, 384, 473
subli(e)matie, 444; sublieme, 325, 353; subli(e)meren, 179; gesublimeerd, 71, 236, 323, 333, 423, 430
substantie, 52, 91,185
Sum Veritas, 342
symbiose, 12, 44, 68, 163, 181, 225, 298, 325, 428
symboliek, 7, 9, 21, 46, 57, 58, 70, 117, 121, 122, 129, 157, 173-176, 187-189, 196, 198, 201, 204, 208, 209, 213, 216, 220, 255-257, 272, 273, 286, 295, 298, 300, 307, 318, 330, 340, 352, 353, 359, 360, 368, 370, 371, 373, 376, 383, 401, 408, 411, 412, 428, 434, 442, 443, 451, 455, 475
symbolisch, 68, 94, 112, 117, 123, 125, 158, 175, 177, 178, 189, 194, 195, 201, 210, 216, 222, 240, 244, 250, 255, 262, 271, 275, 323, 356, 359, 362, 366, 370, 371, 381, 384, 391, 393, 471
symboliseren, 320, 354; gesymboliseerd, 207, 219, 221, 179, 300, 304, 330, 340, 355, 455, 463
symbolisme, 7, 9, 11, 12, 18-21, 34, 35, 59, 107, 110, 121, 125-127, 129, 130, 135, 138, 140, 143, 148, 151, 152, 158, 163, 165, 171, 173, 237, 267, 269, 271-274, 276, 278, 280, 281, 284, 286, 288, 290-292, 294, 296, 298, 300, 301, 302, 304-306, 310, 312, 314, 316-318, 320, 322-324, 326, 328, 330, 332, 334, 336, 338-344, 348-350, 352, 354-356, 358, 360, 362, 364, 366, 368, 370, 372-374, 376, 377, 379, 382, 383, 411, 463-465, 470, 474, 475; katholiek –, 11, 273, 320, 323, 338; kosmisch –, 11, 274, 281, 301, 338, 343, 411, 475
symbolist, 147, 165, 179, 261, 273, 274, 297, 298, 305, 339, 340, 342, 353, 367, 372, 382, 469-471, 473
symbolistisch, 35, 54, 58, 59, 111–113, 117, 119, 120, 124, 127, 138, 178, 225, 238, 272, 274, 276, 285, 286, 291, 295, 305, 306, 314, 317, 318, 320, 327, 344, 348, 352, 353, 355, 357, 358-371, 374, 376, 377, 381, 383, 392, 399, 408, 440, 444, 474
symbool, 35, 43, 50, 58, 70, 112, 125, 135, 138, 139, 141, 155, 187, 193-195, 197, 201, 204, 209, 213, 216, 219–223, 246, 256–258, 272, 273, 278, 280, 281, 285, 287, 295, 302, 303, 330, 334, 336, 339, 340, 342, 349, 352, 356, 362, 383, 384, 386, 391, 397, 401, 408, 415, 429, 448, 449, 464, 471, 474
synergie, 178, 193, 208, 298, 403
synthese, 66, 112, 113, 117, 119, 125, 129, 271, 272, 355, 412, 429, 458, 474
synthetisch, 64, 87, 96, 97, 107, 112, 125, 126, 129, 130, 165, 267, 271, 272, 292, 317, 319, 323, 338, 383
synthetisme, 7, 9, 11, 12, 18, 19, 21, 58, 69, 112, 117, 125, 126, 128-130, 138, 141, 158, 171, 173, 237, 238, 271-274, 276, 278, 280, 284, 286, 288, 290, 292, 294, 296, 298, 300, 302, 304, 306, 310, 312, 314, 316-318, 320, 322-324, 326, 328, 330, 332, 334, 336, 338, 340, 342, 344, 348, 350, 352, 354, 356, 358, 360, 362, 364, 366, 368, 370, 372, 374, 376, 377, 379, 382, 422, 464, 465, 471, 474

T

tabernakel, 68, 175, 196, 215, 216, 220, 234, 356
tableau, 9, 171, 178, 279, 284, 286, 287, 295, 302, 307, 340, 341, 343, 344, 348, 352, 353, 358, 363, 366, 377, 411; – vivant, 295, 340, 344, 348, 352, 353, 358
Tachtigers, 145, 294
tactiel, 65, 139, 222, 267, 382, 427, 451, 461, 470, 471
tafereel, 30, 34, 51, 56, 57, 83, 94, 95, 112, 158, 159, 174, 178–180, 183, 184, 186–190, 199, 207, 217, 219, 223, 227, 228, 230, 240, 243, 248–250, 256–259, 262, 263, 266, 280, 287, 293, 311, 314, 317, 319, 320, 326, 334, 342, 344, 361, 364, 372, 393, 397, 399, 402, 411, 417, 419, 421, 422, 425, 448, 450, 458, 459, 462, 470, 471
talent, 34, 36, 47, 60, 62, 71, 72, 77, 81, 117, 121, 126, 127, 130, 137, 145, 151, 153, 157, 158, 165, 169, 171, 173, 174, 177, 201, 237, 243, 250, 257, 281, 302, 321, 327, 335, 339, 358, 372, 424, 439, 451, 461, 474
talige, 20, 107, 108, 114, 128, 135, 136, 143, 164, 383, 423, 474
tapisserie, 257, 266
techniek, 7-10, 17, 19, 20, 22, 34, 36, 43, 45–53, 57–59, 61, 62, 67, 69, 81, 83, 84, 88–91, 93, 94, 97, 98, 100, 101, 103, 121, 125, 127, 135, 137, 138, 150, 162, 172, 179, 181, 183–185, 211, 227, 243, 249, 260, 266, 272, 318, 348, 358, 369, 375, 382, 388, 399, 402, 406, 407, 435, 437, 451, 460, 466, 468, 474
tegeltableau, 11, 179, 321, 355
teken’kunst, 7, 41, 75; –onderwijs, 36, 115, 116, 339; –scholen, 41
tempel, 41, 45-47, 164, 174, 221, 223, 276, 284, 286, 312, 458, 464
Tempeliers, 261
tempera, 7, 8, 48, 50-53, 57, 62, 89, 100-103, 406, 476, 477
temperament, 379, 285, 396
tentoonstelling, 16 ,29, 44, 61–63, 113, 121, 123, 137, 140, 142, 147, 150–152, 158, 159, 162, 208, 263, 273, 311–315, 318, 323–325, 348, 356, 362, 372, 375, 379, 384, 385, 407, 409, 413, 422, 435, 436, 443, 454, 456, 465, 466, 470
terpentijnolie, 103
Testament (Nieuw), 173, 189, 203, 216, 217, 235, 243, 300, 330, 397, 415, 419, 447; Oude –, 160, 189, 215, 237, 286, 300, 302, 454
tetragrammaton, 216, 343
tetramorf, 211, 212, 258
tex’tuur, 34, 65, 86, 139, 234, 333, 382, 470; –turaal, 65, 70, 418
theatraal, 237, 325, 447
theologie, 135, 136, 254, 379
theologisch, 9, 66, 121, 132, 134, 149, 196, 214, 226, 280, 281, 291-293, 361, 363, 440
theorie 45, 47, 50, 55, 58, 75, 269, 285, 310, 386, 431, 449, 469; kunst–, 107, 116, 180
theosofie, 361, 368, 371, 372; theosofisch, 11, 147, 359-361, 365, 367, 368, 370, 371, 376, 470
Theotokos, 245
thèta, 334
tiara, 196, 198-220, 278, 334
tijdgeest, 382, 425
timor dei, 215, 216
Titiaan, 379
toetssteen, 9, 10, 114, 130, 137, 142, 223, 262, 273, 328, 388, 403, 466, 475
tollenaar [Nieuwe Testament], 243, 253
tonaliteit, 95, 142
toneel, 51, 109, 111, 137, 145, 171, 178, 190, 197, 205, 210, 225, 227, 237, 281, 305, 312, 340, 352, 357, 358, 376, 377, 435, 437, 474
tongewelf, 255-257, 427
topoi, 181, 287
toren, 53, 281, 310, 335, 343; –van David, 193, 256, 415, 423
traceringen, 342, 344, 359, 361, 374, 377; raam–, 317, 342, 344, 374; venster–, 231, 343
traditie, 17, 19, 37, 40, 44, 46, 73, 80, 90, 91, 94, 111, 114, 116, 124, 128, 137, 150, 153, 157, 165, 171, 174, 175, 177, 178, 183, 186, 191, 195, 197, 207, 208, 211, 213, 219, 231, 239, 253, 257, 259, 264, 280, 281, 285, 291, 292, 298, 315, 320, 325, 331, 339, 352, 354, 357, 360, 365, 372, 377, 379, 380, 391, 398, 400, 401, 408, 464, 467, 470, 471
traditio’neel, 28, 29, 81, 107, 172, 185, 208, 221, 240, 250, 251, 280, 281, 332, 334, 336, 338, 359, 360, 384, 398, 415, 418, 422, 423, 442, 445, 454, 461, 465; –nalistisch, 15, 68, 431
trait d’union, 214
traktaat, 49, 87, 88
transcen’dent, 128, 272, 473; –dentale, 149; –dentele, 274, 376; –dentie, 11, 128, 131, 136, 274, 440, 444
transcriptie, 44, 189, 469, 476
transept, 184, 185, 199, 202, 207, 341, 420, 469
transfiguratie, 422
translatie, 343
transparant, 86, 89, 93, 101, 235, 251, 365, 417, 421, 427
transsubstantiatie, 126, 201, 202, 444, 447
Trap des levens, 12, 48, 102, 341, 367, 368
trecento, 88
triomf, 11, 175, 201, 214, 237, 307, 309, 330, 353; –boog, 11, 68, 94, 97, 175, 182, 194, 195, 197, 203, 212-217, 223, 224, 251, 332, 348, 354-356, 437-440, 472; –kruis, 195, 356, 438, 439
triomferende kerk (zie ook overwinnende kerk), 10, 191, 214, 234, 240, 246, 257, 261, 448, 454, 471
triplex, 71, 100, 101, 287, 290
trits (zie ook gotiek-barok-expressionistisch en klassiek-barok-modern), 22, 149, 150, 208, 214, 221, 225, 238, 260, 297, 332, 338, 354, 422, 458, 460, 464, 469, 472, 473
triumviraat, 176, 180
Tronen (zie ook hiërarchie der engelen), 419, 449
troon, 175, 194-196, 199, 201, 209, 211, 214, 216, 234, 235, 398
Tuin der weeën, 291
Tweede Vaticaans Concilie (zie ook Vaticanum II), 197, 472
tweedimensionaal, 56, 115, 222, 244, 326, 329, 338, 426, 469, 471; tweedimensionaliteit, 56, 182, 225, 275, 344, 469
type, 15, 25, 29, 46, 77, 92, 98, 108, 111, 116, 118, 124, 135, 157, 166, 172, 177, 179, 181, 183, 190, 194, 197, 202, 206, 207, 210, 227, 236, 244, 245, 250, 258–260, 271, 274, 275, 280, 284, 285, 294–297, 312, 320, 321, 328, 331–334, 337, 344, 357, 361–364, 367, 370, 383, 384, 388, 391, 393, 395, 406, 409, 411, 417, 418, 422, 426, 428, 434, 436, 439, 445, 454, 468, 470-472
typologie, 10, 22, 172, 177, 193, 197–199, 201, 238, 258, 274, 301, 327, 334, 465, 468
typus, 7, 35

U

uitdrukking, 2, 16, 34, 52, 54, 59, 61, 62, 68, 69, 71, 73, 111–113, 125, 129, 132, 138, 141, 142, 150, 157, 164, 173–176, 193, 197, 217, 222, 234, 236, 237, 240, 243, 244, 254, 257, 258, 260–262, 280, 281, 287, 292, 294, 303, 304, 311, 325, 326, 332, 334, 338, 340, 344, 352–354, 360, 366, 368, 370, 377, 381–384, 391, 396, 400, 402, 406, 411, 420, 426–428, 439, 443, 450, 454, 468, 470, 472.
uitdrukkings’middel, 124, 470; –vorm, 40, 112, 121, 154, 210, 222, 380, 401, 408, 466, 471; –wijze, 136, 435
uitharding, 93, 98, 99; –condities, 99
uitmonstering, 10, 23, 25, 29, 30, 48, 56, 57, 68–70, 72, 77, 80, 111, 116, 118, 157, 159, 166, 168, 171, 175–177, 179, 183, 185, 193, 201, 208, 213, 223, 225, 227–230, 234, 241–243, 247, 249–251, 254, 255, 261, 263, 266, 276, 280, 323, 329, 332, 334, 335, 338, 343, 353, 359, 360, 362, 369–372, 380, 386, 389, 391, 395, 399, 413, 414, 418, 429, 431, 437, 440, 442, 445, 447, 451, 462, 465–467, 469, 472, 473
uitzettingscoëfficiënt, 99
ultramarijn, 87, 97, 295, 476, 477
universum, 108, 132, 219, 305, 368, 423, 455, 470
Ut pictura poesis, 114, 180

V

vaasfiguurschilderkunst, 425
vakmanschap (zie ook ambachtelijkheid), 61, 71, 80, 90, 137, 149, 193, 238, 284, 344, 353, 356, 383, 415, 460
Vanitas, 395
Vaticanum II (zie ook Tweede Vaticaans Concilie), 176, 243, 253
Veertiende zondag na Pinksteren, 11, 298, 310, 314, 392
venster, 37, 76, 176, 200, 213, 223, 251, 275, 342, 343, 363, 374, 399, 417, 442; –harnas, 342, 344; – traceringen (zie aldaar)
verbeelding (combinerende), 208, 225, 267, 298, 450
verbeelding, 9, 44, 59, 94, 147, 159, 163, 173, 177, 208, 213, 225, 237, 250, 264, 267, 280, 298, 338, 356, 364, 376, 383, 384, 401, 412, 440, 450, 469, 473; –kracht, 273, 280, 359, 372, 377, 391, 474; –leven, 165, 280, 338, 384
Verbi divini inspiratio, 11, 307
verbond, 54, 153, 189, 215, 217, 220, 237, 243, 244, 301, 302, 305, 343, 379, 415, 441, 447, 449, 450, 454, 455
verdigris, 87
verdubbeling, 275, 286
verdwijnpunt, 69, 248, 249, 253, 281, 307, 311, 318, 326, 384, 402, 404, 411
verf, 8, 50, 51, 75–77, 83, 84, 86–89, 91–104, 114, 139, 158, 185, 234, 255, 260, 267, 280, 314, 382, 461, 470, 476; caseïne–, 7, 49, 52, 53, 109, 235; –industrie, 20; –materiaal, 475; mineraal–, 20, 52, 62, 72, 88, 93, 369; olie–, 43, 46, 51, 53, 83, 94, 95, 103, 104, 185, 223, 260, 267, 390, 400, 416, 424; silicaat–, 92, 101; was–, 7, 20, 48, 51, 52, 62, 81, 83, 475; waterglas–, 52; water–, 53, 84, 366
vergeving, 120, 199, 414, 449, 450; –macht, 199
verhaal, 21, 49, 62, 64, 68, 107, 108, 112, 124, 131, 133, 178, 180, 183, 187, 188, 196, 197, 225, 239-241, 243, 250, 258, 273, 278, 292, 298, 300, 302–304, 311, 315, 334, 359, 362, 370, 383, 390–392, 406, 407, 419–421, 434, 442, 443, 447, 450, 451, 458, 459, 463, 467; verhalend, 116, 174, 177, 180, 187, 207, 240, 243, 250, 255, 267, 315, 396, 402, 403, 406, 422, 425, 442, 450, 462, 467, 471; –verteller, 166, 177, 187
verheven, 125, 128, 180, 200, 204, 207, 214, 229, 231, 239, 244, 251, 260, 300, 334, 399, 401, 407, 418, 437, 463, 465, 469, 470
verhouding, 25, 34, 47, 50, 65, 68, 86, 113, 115, 130, 140, 154, 177, 178, 182, 183, 280, 285, 291, 333, 334, 363, 383, 424, 458, 468, 473
verhoudingsbeelding, 12, 384, 421, 473
verkort, 166, 361, 365, 401, 402, 448
verlangen, 41, 123, 124, 137, 138, 144, 148, 151, 159, 305, 396, 442, 444
verloren paradijs, 10, 214, 455
Verlosser, 134, 188, 198, 207, 208, 221, 237, 330, 344, 361, 383, 399, 454, 455, 457, 458, 460
verlossing, 12, 122, 175, 188, 201, 207, 209, 216, 219, 229, 234, 236, 243, 244, 246, 279, 280, 287, 294, 297, 301, 320, 325, 329, 330, 343, 353, 362, 399, 429, 430, 449, 450, 454, 458, 463, 472; –werk, 208, 244, 245, 292, 349, 374
vermurail, 12, 163, 357, 384, 386, 389, 407
vernieuwing, 17, 21, 37, 44, 132, 137, 153, 158, 400
vernis, 8, 48, 51, 103, 104, 105
verre muraille, 62
verrijzenis, 194, 237, 241, 246, 247, 253, 297, 325, 365, 407, 408
verschiet (zie ook perspectief), 276, 335, 342, 393
verte’kend (zie ook vervormd), 25, 107, 273, 388, 418, 428; –kening, 127, 187, 202, 203, 245, 258, 380, 403, 450, 466
verticaal, 140, 175, 207, 234, 244, 278,292, 317, 325, 328, 332, 341, 342, 356, 360, 375, 399, 411, 417, 419–442, 454, 469, 472-474
vervor’men, 141, 237, 380, 422, 470; –ming, 141, 151, 154, 237, 258, 384, 401, 403, 422, 470
verzeept, 99, 102
Victorie, 222, 294, 471
vier, 67, 74, 76, 93, 94, 104, 140, 160, 182, 187, 195, 196, 211, 220, 227, 229, 230, 248, 258, 261, 276, 278, 285, 290, 296, 328, 332, 334, 343-345, 349, 355, 356, 361-363, 369, 381, 386, 391, 403, 412, 427, 428, 451, 455; -kant, 278, 285, 287, 471; -pas, 342, 343
viering, 30, 84, 139, 182, 183, 196, 197, 205, 212, 278, 416, 417, 420; –koepel, 96, 276, 469; –toren, 114, 166, 259, 417,
Vigeliusprijs, 28, 390, 391
vignet, 258, 326, 443, 174, 195, 310, 458
virtuoos, 157, 211, 403, 429, 460; virtuositeit, 257, 356, 408, 465
vis, 12, 189, 193, 203, 222, 295, 334, 420, 421, 434, 443
visie, 16,18, 34, 36, 41, 47, 50, 53, 59, 61, 63, 68, 114, 119, 124-129, 132, 135, 148, 149, 151, 154, 159, 162, 163, 165, 173, 178, 180, 182, 183, 190, 201, 205, 206, 210, 212, 222, 236, 237, 260, 272, 285, 291, 292, 306, 311, 325, 355, 358, 365, 368, 376, 381, 383, 384, 393, 394, 400, 412, 423, 425, 428, 430, 431, 439, 444, 450, 460, 464, 466, 470, 474, 476
visioen, 50, 123,138, 139, 187, 196, 197, 199, 209, 211, 214, 223, 276, 286, 314, 363, 395-397, 415
visvangst, 246, 434
vita, 300, 364, 383, 395, 463
vitaal, 55, 153, 155, 159; vitaliteit, 151, 155, 471
Vitruvianisme, 470
vlak (vlakke, vlakken), 44, 46, 52, 56, 57, 61, 64, 65, 70, 84, 87, 95, 105, 111–113, 127, 138, 139, 146, 150, 155, 157, 161–163, 183, 195, 203, 212, 222, 226, 228, 254, 258, 262, 286, 287, 294, 295, 301, 326, 329, 330, 334, 342, 354, 360, 365, 370, 371, 374, 377, 384, 402, 404, 415, 420–422, 426, 428, 436, 437, 443, 447, 454, 461, 468, 470, 473, 477; –versierders, 112, 184, 473; –versiering, 112, 473; –werking, 326, 403
vloeibaarheid, 86
vocht, 34, 87, 92, 98, 99, 100, 103, 348; –buffer, 100; –transport, 103; vochtigheid, 52
voedstervader, 197, 198, 204, 214, 215, 223, 230, 336, 337, 354
voetspoor, 28, 30, 342, 392, 469, 472
volume, 222, 241, 267, 321, 344, 400,418, 427, 443, 444; volumineus, 193, 222, 225, 226, 228, 231, 236, 317, 329, 451, 461
voor’afbeelding, 132, 188, 189, 211, 221, 222, 301, 325, 326, 352, 383, 395, 397, 411, 414, 415; –afschaduwing, 189, 422; –beduiding, 189; –hang, 68, 352; –spreekster, 215, 226; –zetmuur, 100
Vorstendommen (zie ook hiërarchie der engelen), 215, 233, 419
vreze des heren (zie timor dei)
vrije wil, 121, 125, 292, 440, 471
vrijheid, 9, 13, 15, 25, 28, 35, 60, 97, 131, 136, 181, 368, 377, 407, 418, 422, 440, 466
vroom, 135, 137, 191, 193, 310, 362; –heid, 15, 70, 191, 257, 273
vulstof, 86

W

waardenstelling, 107, 172, 468
waardering, 10-13, 20, 36, 47, 107, 109, 115, 120, 123, 125, 134, 139, 147, 149, 157, 168, 171, 173, 177, 208, 225, 238, 253, 260, 261, 266, 284, 315, 328, 336, 353, 357, 371, 374, 376, 385, 391, 406, 431, 463, 466, 472, 474, 475
waardig, 13, 36, 59, 81, 135, 187, 215, 228, 300, 358, 441, 450, 469, 472; –heid, 112, 134, 144, 176, 198, 210, 215, 219, 220, 339, 361, 441, 460, 470, 472
waarnemingspsychologie, 178
wagenspel, 295
wandschilderkunst, 50, 62, 72, 87, 103, 116, 210
wapenschild, 256
was’mengsel (zie ook –verf), 103
water, 43, 53, 84, 86, 92, 93, 98, 101, 103, 189, 195, 197, 202, 251, 256, 264, 286, 293, 352, 388, 390, 392, 419, 420, 426, 428, 455, 460, 476, 477
water’glas (zie ook –verf), 52, 92
waterstaatskerk, 30
Wederopbouw, 7, 17, 19, 25, 29, 60, 61, 64, 238, 474, 475
weefsel, 330, 361, 406
wereldbol, 196
Wereldoorlog (Eerste ), 63, 74, 113, 123, 142, 152, 158, 291, 313, 386, 408; Tweede –, 118, 190, 263, 315, 316, 408
Wereldtentoonstelling, 61, 162, 328, 357, 431
werken van barmhartigheid, 264-266, 365-366
werkman, 198, 258, 284, 302, 310, 362, 366, 372
werkplaats, 28, 29, 42, 49, 58, 168, 331, 336, 443
wiel, 191, 209
wierook, 211, 216, 221, 234
wijsheid (zie ook sapientia), 134, 136, 204, 209, 215, 228, 230, 243, 301, 395, 397, 440, 470
winkelhaak, 215
Wonderbaarlijke vermenigvuldiging van vis en brood, 12, 420-422
Worgengel, 392-394, 400

X

XC [Christus] 202, 334

Z

zachtboard 20, 100-101, 255, 474
zaligsprekingen, acht, 76, 208-210, 317, 362
zang(er), 205, 223, 240, 269, 300, 328, 334, 340, 365, 368; koor–, 215; lof– of jubel–, 201, 205, 216, 229, 261, 287, 298, 443; tegen–, 229
zangerstribune, 223, 365-368
zegel, 55, 58, 198, 211, 220, 235, 268, 332, 339, 341, 360-361
zeggingskracht, 123, 172, 180, 250, 253, 267, 269, 273, 406, 463, 471
Zeitgeist (zie ook tijdgeest), 381
Zelfopoffering (zie offer)
Zelfportret (zie ook portret), 12, 150, 295, 411-413, 451
Zetel der Wijsheid (zie ook Sedes Sapientiae), 228. 230, 414
zeven (zie getal, getallensymboliek), 176, 209, 211, 212, 214-218, 220, 229, 244, 251, 278, 318, 332, 354, 362, 371, 418; – geesten, gaven van de heilige Geest, 176, 209, 215, 216, 219, 235, 244, 257; – sacramenten, 176, 220, 278, 318, 330, 362; – smarten van Maria, 226, 280, 354; – (paradijs)stromen of watersprongen, 195, 197
ziel(en), 60, 70, 121, 123-125, 127, 128, 134, 141-144, 149, 152, 153, 159, 163, 195, 201, 221, 257, 276, 278, 284, 286, 287, 294, 300, 303-305, 310, 313, 352, 360, 364, 265, 367, 368, 381, 395-399, 401, 411, 412, 439, 442, 444, 445, 448, 472-473; zieleleven, 123, 125; zielenweger, 215, 256, 320
zielenherder, zielzorg, 176, 439, 442, 454, 463
zilvernitraat, 407
zinkwit, 96-97, 476
zinnelijk(heid), 107, 113, 122, 145, 149, 155, 159, 163, 197, 222, 257, 286, 292, 300, 303-304, 383, 423, 439, 471; zinnen, 09, 122, 128, 145, 148, 301, 383, 412; zintuig(lijk)(heid), 23, 125, 127-129, 145, 161, 216, 234, 272, 273, 313, 314, 383, 408, 412, 468, 474
zon, 144, 149, 151, 195-196, 209, 212, 216-217, 219, 223, 228, 231, 251, 287, 361, 393, 396-398, 414, 424, 443, 455; – der genaden, 195, 219, 356, 361; – der gerechtigheid (sol iustitiae), 174, 195, 216, 217, 258, 262, 356, 361
zonde(n), 71, 195, 199, 215, 226, 317, 353, 361, 442, 450, 458, 470; erf–, 189, 200, 221, 320, 362, 450 –val, 44, 189, 190, 207, 208, 246, 278, 429, 448, 449, 454-455
zondvloed, 343, 415
zonne’bloem, 13, 42, 256, 442, 443; –lied (Franciscus), 199, 397, 440, 443; –schijf (gevleugeld), 219
zout(en), 51, 86, 98-99, 103, 348
zoutuitbloei, 87, 97, 98
zwaard, 169, 214, 215, 217, 266, 274, 321, 329, 439, 442, 449, 450, 465; vlammend–, 278, 320, 450
zwanenzang, 63, 183, 269
zwart, 16, 55, 57, 87, 95-97, 220, 235, 287, 318, 341, 370, 374, 375, 392, 396, 399, 411, 421, 423, 427, 435, 436, 476, 477
zwartgallig, –heid (zie melancholie), 285, 506
zwik, 96, 209, 211, 229, 243, 248, 251, 278, 321, 326

Toorop, De genade van de steiger PR5 LR.pdf - Adobe Acrobat

Verwijzingen &

De foto’s betreffen van links naar rechts: Piet Gerrits in de Gerardus Majellakerk te Tilburg, Kees Dunselman in de Obrechtkerk te Amsterdam en Jan Toorop in het Museum Catharijneconvent Utrecht. Ze kunnen gedownload worden via de beeldbank van de RCE en zijn gemaakt door Pixelpolder.

Verkorte link van item: http://bit.ly/1QPco2y

← Terug naar De genade van de steiger!

Toegangen op ‘De genade van de steiger’

Omslag van ‘De genade van de steiger’. De foto’s op de omslag en in het boek kunnen gedownload worden via de beeldbank van de RCE en zijn merendeels gemaakt door Pixelpolder. Het boek kan rechtstreeks besteld worden bij de Walburg Pers.

De verkorte link van dit item is http://wp.me/P4eh3s-Vc | http://www.vanhh.org/?p=3546

Titelbeschrijving: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Lostagain.nl. ‘Toegangen op “De genade van de steiger”’. VanHellenbergHubar.org (blog), 2013, 2019. http://www.VanHH.org/?p=3546

Palet van het interbellum laatste dag

Posted on 28 juni 2014 by Bernadette van Hellenberg Hubar

Morgen, 29 juni, eindigt de tentoonstelling Palet van het interbellum in Museum De Wieger te Deurne. Een kans die je niet ongebruikt moet laten liggen, want je ziet hier echt een keur aan meesters bij elkaar. De meesten ervan heb ik ontmoet tijdens mijn onderzoek naar de monumentale schilderkunst in het interbellum, want behalve op vrij werk concentreerden deze schilders zich een enkele keer op de muur. De resultaten waren verbluffend, zoals je in het boek De genade van de steiger kunt lezen.

Deurne Wieger mc 11 juni 14 (183) (Large)

Hugo Landheer (1896-1995)

Deurne Wieger mc 11 juni 14 (184) (Large)

Deurne Wieger mc 11 juni 14 (185) (Large)

De kunstenaar van de bovenstaande ‘collage’, Hugo Landheer (1896-1995), ben ik eerder niet tegen gekomen. ((Foto’s Marij Coenen, 2014)) Hoewel hij – voor zover bekend – nooit een monumentaal werk heeft gemaakt, komen deze twee stukken wel zeer monumentaal over: het ene, Droomstad aan het water dateert van 1929 en het andere, Kerkinterieur met beelden uit 1926. Hieraan zijn ook de details (midden en rechts) ontleend. We zien een mengeling van kubisme en symbolisme dat helemaal past bij de nieuwe kerkelijke kunst uit de jaren twintig, zoals deze met name door de Roomse Haagse school beoefend werd. ((Hubar, De genade van de steiger, pp. 311-338)) Héél apart.

De schilderijen behoren tot de collectie van het museum, dus het zou interessant te achterhalen of Wiegersma ze zelf aangeschaft heeft. Dat is vooral zo spannend, omdat de kunstenaars uit deze richting door de critici van De Gemeenschap, de katholieke angry young men waar Wiegersma deel van uitmaakte, regelmatig neergesabeld werden. Jan Engelman, aan wiens relatie met Wiegersma de volgende tentoonstelling in het museum is gewijd (vanaf 6 juli), stond daarbij voorop.

Op naar Deurne zou ik zeggen!

B. ((Verkorte link van bovenstaand item: http://wp.me/p4eh3s-xg))
_________________________________

Voetnoten

Welkom!

23 maart is ons E-boek over de Joseph Cuypers Collectie verschenen! Je kunt het inzien en downloaden onder deze link.

Voor een eerste kennismaking ben je overigens van harte welkom om door de dia’s te bladeren of meteen door te gaan naar de tekst eronder.

Deze slideshow vereist JavaScript.

Een kleine selectie van publicaties, rapporten en ander werk van de afgelopen jaren. Niets hiervan was tot stand gekomen zonder mijn associé Marij Coenen.* Wil je rustig door de dia’s wandelen, navigeer dan zelf met de muis of bij een touchscreen met je vinger.*

Welkom

Welkom op deze site waar we graag met je kennis willen maken en ons werk onder de aandacht willen brengen. Ik ben Bernadette van Hellenberg Hubar, erfgoedspecialist, homo ludens (spelende mens), schrijver en dichter, en voorheen vennoot van Res nova, erfgoed in ontwikkeling. Als professional ben al zo’n 45 jaar actief in de wereld van de monumentenzorg en het erfgoedbeheer.* Voor ‘ons’ heb je minimaal twee personen nodig en dat is hier ook het geval: graag stel ik je dan ook voor aan mijn associé Marij Coenen. Samen met haar vorm ik in feite al jaren een schrijverscollectief: ik in de rol van penvoerder, zij als strenge doch rechtvaardige redacteur. En zoals dat gaat, schrijvers gaan niet pensioen … dus wij schrijven gewoon verder.

Schrijver — De afgelopen decennia ben ik geworden wat ik, acht jaar oud, graag wilde zijn, namelijk schrijver. De diashow hierboven laat zien dat we prachtige projecten hebben mogen uitvoeren die we onder het tabblad ‘Projecten’ voor het voetlicht plaatsen. Daarbij gaat het zowel om fysieke als digitale boeken en artikelen. De opmars van het E-boek is niet meer te stuiten. Omdat het eenvoudig te produceren is, zie je dat steeds meer instellingen onderzoeksopdrachten als E-boek ter beschikking stellen aan hun achterban en de vakwereld. Kijk maar eens naar de brochure Monumentale kerkelijke schilderkunst (1890-1980), uitgegeven door de RCE; of het E-boek Tussen Gabriel en Michael, De schilderingen naar Kees Dunselman in de Laurentius & Elisabeth Kathedraal te Rotterdam, uitgegeven door de parochie van de kathedraal. Ook ons grote project over de Joseph Cuypers Collectie wordt in 2025 afgesloten met een E-boek, dat online komt te staan op de site van het gemeentearchief van Roermond.

Ons recente artikel in @VAKBL_VITRUVIUS gaat over de ontwerpmethode van vader Pierre en zoon Joseph Cuypers. Het regent cirkels en driehoeken. Ik heb meteen wat legendevorming bijgesteld. Lees verder via deze link: https://t.co/QBoRfodfRC @ifthenisnow @ajcvanleeuwen pic.twitter.com/J7TpzX5m0n

— Van Hellenberg Hubar (@Bern4dette) 26 november 2018

Ook bij ons lopende project – de ontsluiting van de Joseph Cuypers Collectie – staat ’t schrijven centraal. Overigens zijn er inmiddels nog heel wat meer artikelen in Vitruvius verschenen. Jammer genoeg heeft dit vakblad in 2024 opgehouden te bestaan. Een overzicht van onze artikelen vind je hier.*

Duizendpoot — De hoofdmoot van ons werk de afgelopen jaren ligt op het gebied van de kerkelijke kunst van de negentiende en twintigste eeuw. Dat heeft uiteraard te maken met de massale sluiting van dit type monumentale architectuur, die wekelijks de pers haalt. Maar dat is niet het enige waar we mee bezig zijn geweest. Een kleine terugblik vertelt het volgende:

Waardenstellend onderzoek | Voor iets wat zo belangrijk is bij bescherming en beheer van erfgoed, is het opvallend hoe weinig aandacht dit onderdeel van ons vak krijgt. Onderzoeken en inventariseren kunnen de meeste erfgoedprofessionals wel, maar waarden stellen is een verhaal apart. Er worden her en der wel handreikingen gedaan – zoals de richtlijnen voor bouwhistorisch onderzoek – maar over een samenhangende systematiek beschikken we niet. Zelf heb ik vanaf 2000 een methode ontwikkeld die op het gebied van monumentale schilderkunst uitgewerkt is in mijn boek De genade van de steiger en waarvan ik opnieuw gebruik heb kunnen maken bij de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal en het betreffende onderdeel van het boek over Annemiek Punt (2017).* Bij het project #KunstinBreda heb ik gewerkt met de erfgoedmeetlat van de VNG die de gemeente Breda verder ontwikkeld heeft. Omdat het hierbij om roerende (kerkelijke) objecten ging, is de lat in goed overleg met de gemeente aangepast.*
Planologische bescherming | Dit onderwerp stond in het middelpunt van de belangstelling vanwege de nieuwe Omgevingswet die op 1 januari 2024 van kracht werd. In 2005 heb ik samen met een team de voorloper ontwikkeld voor de gemeente Maastricht: het planologisch erfgoedregime. Toen al konden we voorsorteren op de later erkende inzichten dat ook de materiële kwaliteiten van de omgeving planologisch beschermd kunnen worden.*
Sociale media | Je hoeft maar een blik te werpen op LinkedIn, Instagram, Twitter of Facebook om in te zien dat erfgoed niet meer zonder sociale media kan. Wat dat voor een invloed heeft, heb ik op een rij gezet in het kader van #kerkverhalen.* Als er één project is, waarbij ik heel veel plezier heb gehad van de kenniswisseling op de sociale media is het #KunstinBreda. Bij mijn onderzoek naar de architecten Cuypers heeft dit delen een draai genomen, toen verzamelaar Rik Philipsen berichten over zijn Cuyperscollectie ging plaatsen op de Facebookpagina van ‘Vrienden van Kasteel de Haar’. Hij nodigt en daagt me regelmatig uit om te reageren op zijn collectiestukken en dat doe ik met veel plezier.*
Ontsluiten | Met de inventarisatie van de Joseph Cuypers Collectie ben ik teruggekeerd naar mijn andere professie: archivaris. Dat was fantastisch, maar ook heel spannend om te doen, vanwege de digitale ontwikkelingen. Met dat ontsluiten hebben we ook slag gemaakt toen we in 2022 opdracht kregen van de gemeente Eindhoven om specifiek archiefonderzoek te doen naar de Catharinakerk van Pierre J.H. Cuypers in Eindhoven. Alles in het parochiearchief wat betrekking had op de bouw, het onderhoud en de inrichting van de kerk hebben we gefotografeerd en ontsloten.*
Verhalenverteller | Of het nu episch of lyrisch is, ik ben een rasechte verhalenverteller. Daar staat deze site ook bol van. Ga eens kijken bij ‘Gedichten op locatie’.*

Voor wat we nog meer hebben gedaan, hebben we hieronder een paar verwijzingen geplaatst.*

In perspectief of retrospectief

De Joseph Cuypers Collectie

…

Het laatste artikel dat we voor Vakblad Vitruvius schreven, betrof de samenvatting van het E-boek over de Joseph Cuypers Collectie (JCC), ons grote project van de afgelopen jaren. Eigenlijk gaat het om een dubbelproject, omdat we de collectie zowel hebben geïnventariseerd, als er een boek over hebben geschreven. Beide delen stonden in het teken van ontsluiten, ontsluiten en nog eens ontsluiten. Dat was namelijk een van de wensen die de familie Cuypers bij de overdracht van de JCC inbracht: optimale trefkans, waardoor het publiek al googelend op de rijkdom van de collectie zou stuiten. Om die trefkans te verhogen is er niet alleen geïnventariseerd, maar zijn ook de biografieën en excursen geschreven.

Het E-boek staat inmiddels online en kan ingezien en gedownload worden onder deze link.
De inventaris volgt in de loop van dit jaar, terwijl de hele collectie bovendien gedigitaliseerd wordt.

Vind je een boek van 240 pagina’s erg intimiderend? Begin dan eerst bij de Joseph Cuypers Collectie in kort bestek.

;-) B&M

Verwijzingen en linkrot

Het is jammer, maar waar, maar onze encyclopedische site leidt aan linkrot. Dat kun je herkennen aan ~~doorgestreepte~~ woorden. Veel van deze links op met name de oudere pagina’s werken niet meer, doordat websites uit de lucht gehaald zijn of omdat pagina’s verplaatst zijn. Het gros van de informatie is daardoor ook echt verdwenen, wat heel jammer is. Gelukkig kun je ze regelmatig via de WayBackMachine van Internet Archive terughalen. Wat onze site betreft, er wordt aan gewerkt, dus beetje bij beetje verwachten we het probleem te verhelpen: less is more! Overigens blijken niet alle doorgestreepte links buiten werking te zijn. Dat geldt onder meer voor die van Facebook. Dus je kunt het altijd proberen …

De * in de tekst hierboven verwijst naar de volgende bronnen:

De diapresentaties op deze site werken alleen als JavaScript* op je computer is geïnstalleerd. Sowieso doet zich incidenteel op de Mac een probleem met Chrome voor, waardoor met een storende regelmaat de vermelding verschijnt: ‘Deze diashow vereist JavaScript’. Aangeraden wordt de site te bekijken met Safari of Firefox, waar deze plugin gewoon werkt.
Voor mijn wederwaardigheden, onder meer als oprichter van het Cuypersgenootschap en Res nova, zie mijn biografie.
Het overzicht van de artikelen in Vitruvius is te vinden onder deze link.
Voor een indruk van het systeem dat ik ontwikkeld heb voor waardenstellingen zie de webpagina ‘Termen en begrippen‘ uit De genade van de steiger (2013) onder het kopje ‘Uitgangspunten’. Dit stuk is overgenomen uit: Hubar, De genade van de steiger, pp. 468-475 (paragraaf 8.1 Waardenstellende termen en begrippen).
Voor #KunstinBreda volg deze link.
Voor een van de collectiestukken zie dit bericht op Facebook. Hier heb je meteen een voorbeeld van een doorgestreepte link die wel werkt.
Voor het Planologisch erfgoedregime (PER©) volg deze link.
Surf naar #Kerkverhalen.
Surf naar de Catharinakerk deel 1 en deel 2.
Surf naar Beeldgedichten | Gedichten op locatie.
Zie Werk in uitvoering en Terugblik op kroonjuwelen. Voor de biografie van Marij volg je deze link en voor die van Bernadette deze link.

Nota bene — Wil je terug naar de vorige positie in de tekst, dan moet je omhoog scrollen.

Beeldmateriaal diashow

Collage van publicaties van de laatste jaren (bvhh.nu 2018).
Tussen Gabriel en Michael. De schilderingen naar Kees Dunselman in de Laurentius & Elisabeth Kathedraal te Rotterdam. Rotterdam: HH. Laurentius & Elisabethparochie, 2018.
Annemiek Punt Monumentale glaskunst 1980-2017. Utrecht: Gebr. de Wal, 2017.
#KunstinBreda | Religieuze kunst, Waardestellingen van uitmonsteringen en clusters (bvhh.nu 2017)
Omslag van ‘De nieuwe Bavo te Haarlem, Ad Orientem | Gericht op het oosten’ (2016).
Titelblad van ‘De nieuwe Bavo te Haarlem, Ad Orientem | Gericht op het oosten’ (2016).
Opdrachtblad van ‘De nieuwe Bavo te Haarlem, Ad Orientem | Gericht op het oosten’ (2016).
Vue vanaf de Leidsevaart op ‘De nieuwe Bavo te Haarlem, Ad Orientem | Gericht op het oosten’ (2016).
Verhalen op de muur | De Clemenskerk te Merkelbeek (2014).
Wikken en wegen. Rechtspraak in Roermond in 14 beeldgedichten. Omslag met aquarel Annelei Engelberts 2014.
De genade van de steiger. Monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum (2013).
De genade van de steiger, vers van de pers! (2013)
De kruisweg van Jan Toorop in ‘De genade van de steiger’ (2013)
Het mozaïek van Anton Molkenboer in ‘De genade van de steiger’ (2013).
E kas blou | Het blauwe huis. Beeldgedichten op Curaçao 2011. Omslag bvhh.2011.
Omslag van ‘Het labyrint, Fanfiction gewijd aan Pierre J.H. Cuypers en opgedragen aan Wies van Leeuwen’, Ohé en Laak 2007
Omslag van ‘Se non è vero, Fanfiction gewijd aan Nenny Alberdingk Thijm’, Ohé en Laak 2008.
Omslag ‘De Sacramentskerk te Tilburg’ (Res nova, 2005).
Collage werkzaamheden Joseph Cuypers Collectie.

Sociale media en erfgoed

VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren.
Daarvoor maken we gebruik van de media die onderaan deze pagina staan vermeld.

Help mee om de erfgoedverhalen verder te verspreiden door ze via een of meer van die knoppen te delen.
Het zou helemaal fijn zijn als je daarbij een hashtag gebruikt, zoals #JCCboek of #VanHHorg.

Verkorte link van dit item: http://bit.ly/VHH-org

De naakte waarheid van Hendrik Wiegersma

Posted on 24 juni 2014 by Bernadette van Hellenberg Hubar

De naakte waarheid in het bovenlicht van een van de deuren van Museum De Wieger te Deurne. Het ontwerp is van Hendrik Wiegersma, de uitvoering vrijwel zeker van zijn zoon, glazenier Pieter Wiegersma (1939). Foto Marij Coenen 2014.

Wiegersma was niet alleen een gevierd schilder in het interbellum, maar ontwierp ook glas-in-lood, zoals dit exemplaar in zijn woonhuis, thans museum De Wieger in Deurne. ((Nota bene — Titels waar een * achter staat, zijn integraal te vinden op internet.

Zie de site van Museum de Wieger)) Zeer waarschijnlijk werd het geproduceerd door zijn zoon Pieter, van wie ook verschillende glazen in de vaste opstelling zijn te zien.

Associërend met behulp van de kunsthistorische bagage waarover ik beschik, kun je de voorstelling op verschillende manieren ‘zin’ geven. De naakte vrouw zou kunnen staan voor de naakte waarheid, een oud iconografisch motief dat hier ‘geheiligd’ wordt door het karakteristieke kenmerk van heiligen: het aureool. Ze ligt half op een weegschaal en heeft het zwaard amper in haar hand. Dit suggereert dat ze tevens voor de rechtsprekende en de uitvoerende macht staat. De duif die op haar schoot landt kan staan voor de heilige geest: zonder de bevruchting van de geest Gods staat de menselijke macht machteloos, zou je kunnen zeggen. En dat geldt al helemaal voor het derde element van de Trias politica, de wetgevende macht die vertegenwoordigd wordt door het parlement. ((Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Trias_politica)) Die blijft in dit raam onbesproken. Denk je echter een stap verder, dan kan die verbeeld worden de toeschouwer, de burger die elementair is voor de parlementaire democratie. Er zijn verschillende voorbeelden waarin de toeschouwer bewust geadresseerd wordt door de kunstenaar; een van de vormen waar Wiegersma mee vertrouwd was, was de manier waarop dat gebeurde in de katholieke liturgie. Het niet is ondenkbaar dat dat hier ook het geval was, maar dit vraagt om meer onderzoek. Intussen roept de waarheid ook associaties op met Christus’ uitspraak: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven’. Maar het leven lijkt uit de waarheid weggevloeid te zijn en de weg is zij allang kwijt.

Een beetje speculeren prikkelt ’the little grey cells’, dus ik heb geprobeerd de letters rond de figuur te ontraadselen: tara? sir es vci. Als we ze opvatten als een anagram valt het woord veritas er in terug te vinden. Het resterende woord is dan crisi, een verbuiging van het woord crisis. Een mogelijke vertaling zou dan kunnen zijn: de waarheid in crisis, hetgeen anno 1939 bepaald niet vergezocht zou zijn.

Navraag bij het museum leerde me dat de allegorie – inderdaad – als verwijzing naar de opmaat tot de Tweede Wereldoorlog wordt opgevat. Maar er staat iets heel anders dan ik dacht. Eenvoudigweg van links naar rechts gelezen, laten de letters zich groeperen tot de zin Si resucitará?, hetgeen uit het Spaans vertaald betekent: Wanneer zal zij herrijzen? Deze titel verwijst naar een van de beroemde prenten van Goya, waarin hij kritiek levert op de regering van Ferdinand VII na de Spaanse onafhankelijkheidsoorlog. ((Francisco Goya Si resucitará? (Zal zij herrijzen?) circa 1814 – 1820, museum Boymans van Beuningen, aan de site waarvan het bovenstaande screenshot is ontleend. Met dank aan Ineke Wouters van Museum De Wieger.))

Francisco Goya, Si resucitará? (Zal zij herrijzen?) circa 1814 – 1820, museum Boymans van Beuningen. Screenshot website museum bvhh.nu 2018.

Zowel de overeenkomsten als de verschillen zijn frappant, waarbij het meest elementaire onderscheid toch wel bestaat uit het aureool en de heilige Geest of de vredesduif. Dat Wiegersma zijn inspiratie aan Goya ontleende, heeft niet alleen met de faam van deze Spaanse kunstenaar te maken, maar vrijwel zeker ook met de Spaanse Burgeroorlog die op 1 april 1939 eindigde met een overwinning van de fascisten. ((Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_Burgeroorlog)) Wiegersma behoorde tot de groep van katholieke intellectuelen rond het tijdschrift De Gemeenschap met voortrekkers als Anton van Duinkerken en Jan Engelman die zich strijdbaar tegenover het fascisme opstelden en zich scherp hadden uitgelaten over wat er in Spanje gebeurde. ((Haterd, L.A.G.J. (Lex) van de, De waarheid hooger dan de leus. Over de beeldvorming rondom tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941 (proefschrift UvA), Amsterdam 2008, pp. 131-132 *)) In die zin is het waarschijnlijker dat dit raam een retrospectieve reflectie vormt op wat zich daar had afgespeeld, dan wat er in het verschiet lag; alhoewel men zeker niet blind was voor de dreiging in Europa.

Op dit moment loopt een tentoonstelling over Jozef Cantré in De Wieger, waar ik zeker nog op terug kom.

B. ((Verkorte link van bovenstaand item: http://wp.me/p4eh3s-y6 | bit.ly/2JbKH3F-Wieger))

Naschrift

Deze blog werd geschreven na bezoek aan de tentoonstelling Palet van het interbellum, waarin een groot aantal kunstenaars figureerden die tot het netwerk Engelman en Wiegersma behoorden. ((Zie ‘Palet van het interbellum’ op de site van Museum de Wieger.)) Ook de daarop volgende tentoonstelling over de relatie tussen Hendrik Wiegersma en Jan Engelman was zeer de moeite waard.

Met Hendrik Wiegersma ben ik vrij intensief bezig geweest tijdens mijn onderzoek naar monumentale kerkelijke schilderkunst tijdens het interbellum. Hij heeft dan ook een welverdiende plaats gekregen in De genade van de steiger, welk boek inmiddels uitverkocht is.

Recensies & signalementen

Recensies — Hoe De genade van de steiger is ontvangen kun je met name in het lijstje hieronder vinden. Je ziet het goed, het boek heeft nauwelijks aandacht gekregen in de nieuwsbladen en de vaktijdschriften. Een kenner die zich meldde bij het Bulletin KNOB om het werk te recenseren werd afgewimpeld, omdat iemand van de redactie het zou doen. Bijna zes jaar na dato is dat nog altijd niet gebeurd en nu het boek is uitverkocht, lijkt ’t ons* twijfelachtig …

Maar laten we ons concentreren op de positieve zaken: er zijn besprekingen van Henk van Os en Mieke Rijnders, van alle kanten krijgen we (nog steeds) complimenten van restauratoren (zeker ook dankzij het hoofdstuk van Angelique Friedrichs van de SRAL) en ook de sociale media laten zich niet onbetuigd. Daarom vooraf een recente opsteker van iemand die het boek zoekt voor zijn master thesis aan de OU:

Dank u wel voor de tip. Had hem geleend van de radbouduniversiteit maar omdat iemand hem had aangevraagd moest ik m terugbrengen. Daarom wilde ik het boek voor mezelf omdat ik het een fantastisch boek vond, one of a kind. Hopelijk komt er een keer een reprint!

— Rafael (@3121jazzcuisine) August 2, 2019

Wie vindt er wat van?

Mieke Rijnders geeft een pittig lovende recensie onder de titel, ‘Roomse schilderkunst’, in Museumtijdschrift van mei 2014.
Henk van Os was aangenaam verrast door De genade van de steiger, zoals ook uit bijgaand signalement in Kunstschrift blijkt. Meer details vind je op deze pagina, waar we ook een van zijn favorieten behandelen: de heilig Hartschildering van Mathieu Wiegman in de Obrechtkerk.
Het enthousiaste artikel van Caspar Cillekens in Dagblad De Limburger.
Het blad van het bisdom Roermond spreekt over ‘een standaardwerk maar zeker ook een lust voor het oog’.
Een lovend verhaal van kerkenspecialist en VU-promotus Herman Wesselink, nota bene op de site van Protestant.nu (in iets uitgebreidere vorm tevens te vinden in het Cuypersbulletin).*
In de categorie klein, maar fijn, het signalement van dr Jos Pouls.
Een mooie recensie op de site van De Leestafel, die illustreert dat wat we beoogd hebben met dit boek – de herwaardering van de monumentale schilderkunst – gaat lukken (WayBackMachine).
Lest best, op Bol.com:

Veel kunstenaars hebben tussen de twee wereldoorlogen ‘de steiger’ getrotseerd om de muren en gewelven van kerken te beschilderen naar de roomse traditie en architectuur. Na 1945 werden zij met grote tegenzin ontvangen: hun kunst was niet modern abstract en de kerk was minder in tel. Recente restauraties zijn nu aanleiding dit beeld te herzien met een grondige en monumentale inventarisatie. In afgeronde hoofdstukken komen aan bod de vorming van deze zo diverse kunst- en kerkschilders, de vele conservatieve of experimentele stromingen, hun thema’s, technieken en de kritiek, en dat volgens objectieve criteria van schoonheid en wetenschap en historische waarde. Het resultaat is een alomvattende studie met bijna 400 prachtige afbeeldingen van kunstrijke of meer decoratieve interieurs, door vooral de kopstukken: Otto van Rees, Charles Eyck, Cuypers, Toorop, Derkinderen e.a. Met veel begripsverklaringen van vaak aparte termen, in citaten, veel noten en bronnen. Een ware canon van ‘vergeten’ kerkelijke kunst. Drs. Erik Kreytz

Recensie Mieke Rijnders ‘Genade van de steiger’ in Museumtijdschrift, mei 2014.

Zoals gezegd, is het boek inmiddels uitverkocht. Het grappige daarvan is dat je dan merkt hoeveel vraag er nog altijd naar is. Laten we hopen dat de RCE niet al te lang wacht met het plan om het boek online te zetten op DBNL.org.

Wordt vervolgd!

;-) B&M

Verwijzingen &

Ondanks het netwerk van initiator en goede vriend Gerard van Wezel, lukte het niet de dagbladpers te interesseren. Voor kerkelijke kunst hebben we moeten wachten op Kerkinterieurs in Nederland (2016) van het Catharijneconvent, eer dit type kunst in de waardering steeg. Ons slaat ook op het schrijverscollectief van Bernadette van Hellenberg Hubar en Marij Coenen dat begin 2019 geformaliseerd is in een VOF. Aan De genade van de steiger heeft Marij intensief meegewerkt.
Helaas is de verwijzing naar Protestant.nu inmiddels een dode link! Jammer genoeg heeft de geweldige WayBackMachine van Archiv.org niet alle pagina’s opgenomen. De site Cuypersgenootschap.nl is eveneens uit de lucht, maar dit artikel is dankzij de WayBackMachine wel duurzaam opgeslagen. Je kunt het ook vinden onder deze link.
Juli 2019 bleek ook onze andere grote coproductie uitverkocht te zijn: De nieuwe Bavo te Haarlem (2016). Er is nog één adres …
Verkorte link van dit item: http://wp.me/P4eh3s-sU | http://bit.ly/1Zvd5z0

@Bern4dette Genoten van uw boek. Blij dat er nu een goed boek is over de monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum. Was nodig.

— Ruud van der Velden (@RuudvdVelden010) 23 januari 2015

De genade van de steiger

Jan Toorop, De genade van de steiger en wat dies meer zij …

De kruisweg van Toorop

…

Omslag van ‘De genade van de steiger‘. De foto’s op de omslag en in het boek kunnen gedownload worden via de beeldbank van de RCE en zijn merendeels gemaakt door Pixelpolder.

Signalement van De genade van de steiger

Het onderzoek dat de Rijksdienst Cultureel Erfgoed in 2011 initieerde naar monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum resulteerde in de eerste studie over dit onderwerp: De genade van de steiger. De titel reflecteert de worsteling van de kunstenaar die in allerlei houdingen hoog op de steiger zijn werk uitvoert en in zijn hoofd een berekening moet maken van hoe dit er vanaf de grond uit komt te zien. Een beetje genade was daarbij onmisbaar.

De publicatie schetst hoe de academisch geschoolde kunstenaar aan het einde van de negentiende eeuw zijn entree maakte op de steiger. Dit leidde in het interbellum tot een relatief kortstondige vlucht aan kerkelijke opdrachten voor specialistisch geschoolde muurschilders. Niet alleen de actoren en hun opleiding, maar ook de toegepaste technieken en de kunstkritiek passeren de revue. Pièce de résistance vormt de canon die ingedeeld is in drie hoofdstromingen met karakteristieken en jargon, kopstukken en representanten, einzelgänger en wisselspelers.

De publicatie wordt afgesloten met een thesaurus van waarde stellende termen en begrippen. Hiermee wordt een kader geboden om in de toekomst de waarden van dit type werk te kunnen positioneren. Vanuit een wetenschappelijke benadering beoogt dit boek enerzijds een handwerk te zijn voor liefhebbers en anderzijds voor professionals die zich voor het beheer en behoud van monumenten en hun interieurs sterk maken.

Om een idee te krijgen van de inhoud van De genade van de steiger zijn op deze site enkele fragmenten geplaatst. De keuze daarvan is vooral bepaald door de actualiteit, variërend van lopende exposities, tot acute bedreiging en restauratie.

Verwijzingen

Het boek is uitverkocht bij de Walburg Pers, maar mogelijk elders nog wel voorradig. Het is in ieder geval verkrijgbaar via de Openbare Bibliotheek.
Voor de start va de Coronacrisis was de RCE bezig met een verkenning van de mogelijkheden om De genade van de steiger on line te zetten. Wordt vervolgd?
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/GevdS

Links de schilderingen van Joan Collette in samenwerking met Cuypers & Co in de Laurentiuskerk van Joseph Cuypers te Dongen. Rechts: historische foto van het werk in wording (1923). Deze laatste, zeldzame afbeelding is te danken aan oudefotosvandongen.nl. Het boek was te bestellen bij de Walburg Pers, maar is inmiddels uitverkocht.

Interbellumdatabase | Schoonbrood in de Hubertuskerk te Maastricht

Posted on 31 januari 2014 by Bernadette van Hellenberg Hubar

Schildering van Hubertus, vrijwel zeker van de hand van Harrie Schoonbrood in de Hubertuskerk te Maastricht. bvhh.nu 2012.

Schildering van de patroonheilige, Hubertus, vrijwel zeker van de hand van Harrie Schoonbrood, in de Hubertuskerk te Maastricht. bvhh.nu 2012.

Interbellumdatabase monumentale kunstenaars — Eind januari 2014 hebben we het spreadsheet voor de interbellumdatabase opgeleverd bij Bernice Crijns van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Je leest het goed, behalve De genade van de steiger (2013) zou er ook nog een interbellumdatabase komen.* Voordat namelijk de gedachte ontstond dat het onderzoeksmateriaal een boek verdiende, luidde de opdracht om een beredeneerde inventarisatie uit te voeren. Om de mogelijkheid open te houden daar in een later stadium een database van te kunnen maken, hebben we die opgezet in de vorm van een spreadsheet. Inmiddels zijn er ruim 200 namen verzameld en een dikke 1400 werken. Daar zitten ook kunstenaars tussen die het boek niet gehaald hebben.

Schoonbrood — Dit is dan ook een mooie gelegenheid om de aandacht vestigen op een talent dat we met pijn in het hart, op ‘n enkele nominale vermelding na, weg hebben moeten laten uit De genade van de steiger: Henri of Harrie Schoonbrood (1898-1972), een van de vele Limburgse kunstenaars die opgeleid werden aan de Rijksacademie in Amsterdam, en wel onder R.N. Roland Holst. Schoonbrood nam deel aan de afscheidstentoonstelling van zijn hoogleraar in 1934, waar van zijn hand een ontwerp voor een glasraam werd getoond, bestemd voor het geologisch laboratorium van de universiteit van Amsterdam.*

Harrie Schoonbrood, ontwerp voor een glasraam voor het geologisch laboratorium van de universiteit van Amsterdam, afscheidstentoonstelling van R.N. Roland Holst in de Rijksacademie te Amsterdam (1934). Ontleend aan Bouwkundig Weekblad Architectura.*

Heel anders is de hier getoonde muurschildering in de Hubertuskapel die op grond van eliminatie is toegeschreven aan Harrie Schoonbrood.* Vergelijken we deze twee met elkaar, dan herkennen we in Schoonbrood de stijlpluralist die in staat was om in meer genres te werken. De uitgebalanceerde, ietwat archaïsche toonzetting van het profane werk – typisch voor de school van Roland Holst – heeft plaats gemaakt voor een barokke zwier. Vandaar dat de kunstenaar terecht werd opgenomen in de selectie van Jan Engelman:

‘Al eenige jaren is er bij jongere kunstenaars (noemen we, behalve Nicolas, maar Eyck, Simon, Schoonbrood, Smeets, Ten Horn, Ninaber van Eyben) een neiging waar te nemen tot meer bewogenheid, tot levendigheid in tegenstelling met styleering, tot zuidelijke blijheid tegenover noordsche strengheid, tot effecten die men al „de nieuwe barok” heeft genoemd’.*

Zoals we in ‘De genade van de steiger’ hebben uitgelegd, vormde die nieuwe barok een volwaardig kerkelijk alternatief voor het expressionisme dat door Rome werd veroordeeld als ‘arte blasfema’. In het voetspoor van enkele Duitse kunshistorici was men er zelfs van overtuigd dat er een zelfde ‘Zeitgeist’ heerste in de gotiek, de barok en het expressionisme die zich uitte in een sterk contrapost en wapperende draperieën en gewaden, turbulente wolken et cetera.* Dit idioom werd gecombineerd met een grote voorkeur voor het historisch presens: de weergave van eigentijdse elementen door kleding of situering. Dit laatste doet Schoonbrood door zijn Hubertusfiguur te positioneren tussen de nieuwe kerk boven en de karakteristieke Limburgse hoeve als symbool van het rurale karakter van de omgeving. Vergelijkbaar met wat Jean Adams zo bewonderde in het lam Gods van de gebroeders van Eyck – en wat hij zelf in Nunhem uitvoerde – lijkt Schoonbrood hier een uitbeelding te geven van het ‘katholieke “zielelandschap”’ in het zuiden.* Onder de voeten van de pendant van Hubertus, voedstervader Joseph als patroon van de werkman, is de andere pijler van het bestaan te zien: de moderne industrie. Volksaard, broodwinning en geestesgesteldheid zijn (letterlijk) geworteld in een streek die – in deze schildering – onder de bescherming van de kerk op de bodem van de traditie nieuwe waarden zag verschijnen.

De Limburgse hoeve aan de voet van Sint Hubertus, vrijwel zeker van de hand van Harrie Schoonbrood, in de Hubertuskerk te Maastricht. bvhh.nu 2012.

De Limburgse hoeve aan de voet van Sint Hubertus, vrijwel zeker van de hand van Harrie Schoonbrood, in de Hubertuskerk te Maastricht. Zoals veel gebeurde in het interbellum werd de muur hier als een vel papier behandeld. bvhh.nu 2012.

De modern industrie aan de voet van Sint Jozef (patroon van de werklieden), de pendant van Sint Hubertus, vrijwel zeker van de hand van Harrie Schoonbrood, in de Hubertuskerk te Maastricht. bvhh.nu 2012.

Monumentale kunst en herbestemming — Het idee was dat de database door de gebruikers zelf aangevuld en bijgewerkt kon worden, waardoor naar verwachting veel materiaal in het publieke domein ter beschikking komen. Dit zou een sneeuwbaleffect teweeg kunnen brengen, waardoor ook toeschrijvingen als de bovenstaande geverifieerd en waar nodig bijgesteld konden worden. Met de hausse aan kerksluitingen en herbestemmingen blijft dat actueel!

Er is dus nog een reden om de aandacht te vestigen op dit werk in de Hubertuskerk. Tijdens de herbestemming van deze gewijde ruimte tot sportschool, is namelijk de gehele uitmonstering, waaronder het werk van Harrie Schoonbrood en Eugène Laudy, behouden gebleven. Daarmee vervult het gebouw een voorbeeldfunctie voor de toekomst.

;-) B&M

Bronnen

Bovenstaande blog werd bijgewerkt naar aanleiding van vragen na de masterclass voor de Open Universiteit, 3 mei 2019.

Het teken * in de bovenstaande tekst verwijst naar bronnen die hierna vermeld worden:

Althans, dat was de bedoeling. Door problemen bij de betreffende afdeling van de RCE is het plan voor onbepaalde tijd geparkeerd. Of het in de nabije toekomst nog geactualiseerd zal worden, is zeer de vraag (stand van zaken mei 2019).
De toeschrijving aan Schoonbrood van de twee monochrome schilderingen in de Hubertuskerk te Maastricht vond plaats op grond van de redengevende omschrijving, opgenomen op de site Kerkgebouwen in Limburg: daarin wordt gesproken van ‘diverse schilderingen van H. Schoonbrood’. Die in de apsis zijn van Eugène Laudy. Dan resteren dus deze twee in de koortravee voor Schoonbrood. Voor de toeschrijving kon anno 2014 geen feitelijke ondersteuning worden gevonden via Delpher (KB kranten- en tijdschriftenbank).
Afscheid Roland Holst: Bouwkundig Weekblad Architectura, Orgaan Van De Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, Bond Van Nederlandsche Architecten en het Genootschap Architectura et Amicitia, d.d. 24 februari 1934, nummer 8, p. 74.
Jan Engelman: Hubar, De genade van de steiger, p. 162.
arte blasfema: Hubar, De genade van de steiger, pp. 379-382
Jean Adams: Hubar, De genade van de steiger, p. 439.
Meer – biografische – gegevens over Schoonbrood zijn te vinden op de site Kerkgebouwen in Limburg.
Hoe het deze kunstenaars verging na de oorlog is in kaart gebracht door Monique Dickhaut, Arcadië voorbij. Het Limburgse kunstdebat in de wederopbouwperiode (1945-1965). Proefschrift Open Universiteit. Heerlen: OU, 2019.

Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. “Interbellumdatabase | Schoonbrood in de Hubertuskerk te Maastricht |”. VanHellenbergHubar.org (blog), 2014; 2019. http://bit.ly/1NHZcbA.

Verkorte link van dit item: http://bit.ly/1NHZcbA

Biografie Bernadette

Bernadette van Hellenberg Hubar geeft uitleg bij een monument in Frankrijk (foto: Poul de Haan 2010).

Bernadette van Hellenberg Hubar (1956) studeerde kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Utrecht en promoveerde aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen op het proefschrift Arbeid & Bezieling, De esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdingk Thijm en V.E.L. de Stuers, en de voorgevel van het Rijksmuseum in 1995. De handelseditie van 1997 werd bekroond met de Karel van Manderprijs van de Nederlandse vereniging van kunsthistorici. November 2013 verscheen van haar hand De genade van de steiger, monumentale kerkelijke schilderkunst uit het interbellum, dat naar een idee en onder leiding van Gerard van Wezel van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) werd uitgevoerd en door de Walburg Pers is uitgegeven. Dit boek, waarover hierna meer, is inmiddels uitverkocht!

Het volgende project, waaraan ze van 2013 tot 2016 heeft gewerkt, was de monografie over de nieuwe Bavo te Haarlem. Dit boek over het kerkelijke meesterwerk van Joseph Th.J. Cuypers, zoon van Pierre J.H. Cuypers is geschreven in opdracht van de Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo – op initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) – en uitgegeven door WBOOKS te Zwolle. Het boek is sinds 2019 nog maar beperkt verkrijgbaar. Hieronder volgt meer informatie.

…

Een van de vondsten bij het onderzoek naar de nieuwe Bavo die (ook) in de pers aansloeg is die van de Unvollendete. Download hier de PDF-versie van deze recensie. Het boek is te bestellen via deze link.

Expertise — Bernadette van Hellenberg Hubar profileerde zich als cultureel ondernemer en productontwikkelaar op het raakvlak van cultuurhistorie en juridisch instrumentarium. De basis hiervoor is gelegd gedurende 15 jaar secretariaat van het Cuypersgenootschap dat in 1997 de Prins Bernhardfondsprijs toegekend kreeg voor de combinatie van wetenschappelijk onderzoek en juridisch optreden. Vanaf de entree van de nota Belvedere in 1999 is Bernadette op zoek gegaan naar methodes die inzetten op ruimtelijke bescherming en ontwikkeling. Een van deze producten – Praktijkboek en Concordans Atlas Sint Geertruid (Margraten) – die ze met Margreeth Bangert heeft uitgewerkt, werd in 2003 onderscheiden. Met name op het gebied van het stellen van waarden heeft Bernadette een bijzondere expertise die onder meer resulteerde in de erfgoedSWOT©, bedacht bij het traceren van kernkwaliteiten voor wederopbouwgebieden in opdracht van het ministerie van OC&W (2010). Door haar kennis van beleid en regelgeving, kan ze als weinig anderen waardestellingen synchroniseren met erfgoedprocedures. Dat is ook van pas gekomen bij grootschalige projecten als de herbestemming van Landgoed Rhederhof in samenwerking met Friso Woudstra Architecten te Vorden.

Uitvinder — Bernadette van Hellenberg Hubar staat voor de inhoudelijke kant van het vak. Naast haar eigen projecten, begeleidt ze onderzoekers, verzorgt collegiale toetsen en participeert als coauteur. Daarnaast heeft ze grote interesse in het bedenken van nieuwe producten. Ze ontwikkelde in 2003 de formule voor Fiscaal verhaal© voor Rijksmonumenten en in 2004 het (PER©) voor gemeenten, dat een modern alternatief biedt voor de klassieke monumentenverordening. De afgelopen jaren is dit bij bestemmingsplangebieden in Maastricht en Eindhoven ingevoerd. Het vernieuwende denken achter het (PER©) is gehonoreerd door minister Plasterk in de beleidsbrief MoMo (september 2009). Het beleid dat toen is ingezet heeft tot een wijziging van het B(esluit)ro geleid, waardoor het PER© per 1 januari 2012 voortaan direct wettelijk verankerd was. Vanaf dat moment had het bovengrondse erfgoed heeft in het bestemmingsplan dezelfde status als het bodemarchief. In 2013 heeft ze met haar vroegere bureau Res nova een variant van het PER© voor de gemeente Bunschoten afgerond. Het PER© is actueler dan ooit, want met de nieuwe omgevingswet wordt planologische bescherming van erfgoed geïnstitutionaliseerd in de opvolger van het bestemmingsplan, het omgevingsplan (2021).*

Een van de uitvindingen is het Planologisch erfgoedregime of PER© dat al vanaf 2005 in Maastricht wordt gebruikt. Dit type bescherming wordt geïnstitutionaliseerd in de Omgevingswet die per 2021 in werking treedt. De brochure kan gedownload worden via http://bit.ly/2wiVwOC-PER-Brochure.

Erfgoedspel — In het kader van de verdere ontwikkeling van de portfolio in de erfgoedsector heeft Bernadette van Hellenberg Hubar samen met Lost again in 2008 deel 2 van de Cuyperscode voltooid, een erfgoedspel dat vanaf de lancering in oktober 2007 ruim 80.000 bezoeken heeft getrokken. Bernadette tekende voor het script en schreef hiervoor enkele gedichten en fanfictions (historische korte verhalen), Lost again bouwde de engine. De Cuyperscode is op verschillende middelbare scholen gespeeld.

Gedichten — Als homo ludens kreeg Bernadette van Hellenberg Hubar in 2008 de gelegenheid om een nieuwe weg in te slaan met cultuurhistorie. Tijdens verschillende excursies, georganiseerd door Kunst der Vormen en haar reis naar China, kwam ze op het idee om gedichten op locatie te schrijven. Heel apart was de opdracht van de Rechtbank Roermond voor een bundel over rechtspraak in Roermond, die werd uitgevoerd in samenwerking met kunstenares Annelei Engelberts (2013-2014). Meer informatie daarover is te vinden onder deze link.

Interbellumboek — Eind 2013 is het boek De genade van de steiger, Monumentale kerkelijke schilderkunst uit het interbellum, verschenen, dat geschreven is in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Ter introductie schreef Bernadette van Hellenberg Hubar hierover:

‘Zo’n verzameling schilders kan je aardig bezig houden. Tijdens het onderzoek regende het vondsten. Iedere keer weer kwamen er verrassende zaken tevoorschijn. Omdat ook de aanloop naar het interbellum in kaart is gebracht, hebben we nu een goed beeld gekregen van de invloed van de Beuroner school op de monumentale schilderkunst. Die was niet alleen veel groter dan algemeen wordt gedacht, maar vooral héél anders. Dat valt op als je het werk van Anton Derkinderen plaatst naast dat van Jan en Kees Dunselman, of F.H. Bach vergelijkt met Joan Collette en Piet Gerrits. Zowel de verschillen als de overeenkomsten maken het heel spannend. Onder meer hierdoor kunnen we nu voor de eerste keer de vinger leggen op de betekenis van het katholieke werk van Jan Toorop. Naast de kunstenaars die tot zijn richting horen – met grote namen als Anton Molkenboer en Chris Lebeau – heb je de kunstenaars van de expressionistische stam met figuren als Joep Nicolas, Henri Jonas, Matthieu Wiegman, Otto van Rees, Charles Eyck, Jaap Mes et cetera. Via de kunstkritiek is het gelukt meer greep op dit gezelschap te krijgen, waarbij vooral de rol van de Franse filosoof Jacques Maritain tevoorschijn komt. Daarnaast heeft ook de liturgische stijlstrijd grote gevolgen gehad. De veelheid van invloeden en factoren heeft in het interbellum tot een indrukwekkende variëteit aan artistieke producten geleid, waaronder veel monumentaal werk met een grote K’.

Een beknopt overzicht van de inhoud van het boek is te vinden in de samenvatting op deze site. Daar wordt ook duidelijk gemaakt wat de kunstenaars Joan Collette en Anton Molkenboer nu precies bedoelden met ‘de genade van de steiger’.
Overigens is ook dit boek uitverkocht.

De beelden rond de apsis van de nieuwe Bavo te Haarlem tijdens de restauratie. Foto bvhh.nu 2013.

Nieuwe Bavo — Was De genade van de steiger al zo’n bijzonder project, het onderzoek naar de nieuwe Bavo weet dat te evenaren, zo niet te overtreffen. Zelden is over het programma van een kerk zo diepgaand nagedacht, in dit geval met name door Joseph Cuypers en de bouwheer, de latere bisschop A.J. Callier. Hoewel er vrijwel voortdurend geldgebrek was, slaagden zij er toch in hun kathedraal te realiseren zonder al te veel concessies aan de kwaliteit. Die wordt niet alleen door het artistieke niveau bepaald, maar ook door de hoge mate van ambachtelijkheid, waarmee het gebouw en zijn inrichting zijn uitgevoerd. De ideeën die vóór 1900 ontwikkeld werden over de boodschap die de nieuwe Bavo in architectuur en uitmonstering moest uitdragen zijn tot na de jaren 1950 actueel gebleven. Ook de nieuwe tijdslagen die in het kader van de huidige restauratie aan de kathedraal worden toegevoegd zijn daar voor een belangrijk deel op geënt. Zo vormt de nieuwe Bavo het podium van ruim een eeuw artistieke uitdrukkingsvormen, waarin beeld, uitvoering en inhoud elkaar completeren. Het boek kan via deze link besteld worden.

Overige publicaties — Behalve deze twee grote werken heeft Bernadette van Hellenberg Hubar de afgelopen jaren verschillende andere sleutelpublicaties afgerond:

de monografie over de Clemenskerk in Merkelbeek.
de waardestelling van het oeuvre van Annemiek Punt in de monografie van Joost de Wal over de glazenier.
het E-boek over de schilderingen van Jojanneke Post naar het werk van Kees Dunselman in de kathedraal van Rotterdam.

Hoewel geen publicatie in de formele zin van het woord, mag hier ook het project #KunstinBreda genoemd worden met waardestellingen van het onroerende kerkelijke erfgoed in de gemeente Breda.

Deze publicaties waren geen van alle tot stand gekomen zonder de inbreng van vennoot Marij Coenen die met straffe hand de redactie voert.

Recent — Een overzicht van de activiteiten waar Bernadette van Hellenberg Hubar & Marij Coenen verder mee bezig zijn, is te vinden op LinkedIn* en op deze site onder het tabblad Projecten.

Een van de meest bijzondere kunstenaars van het interbellumonderzoek is Joep Nicolas. Op deze site is een fragment uit ‘De genade van de steiger’ geplaatst, waarin ook bovenstaand werk ter sprake komt; het Hubertusraam (1928) in de de pastorie van de Obrechtkerk te Amsterdam. De twee linker (noordelijke) ramen zijn aan Maria gewijd: linksboven zien we de Kroning van Maria, Koningin van de Rozenkrans. Linksonder staat een rozenstruik met rozenkrans, verwijzend naar de naam van de kerk: de vijf witte rozen staan voor de blijde geheimen van de rozenkrans, de vijf rode rozen voor de droevige geheimen en de vijf gouden rozen voor de glorievolle geheimen. Centraal is de parabel van goede herder weergegeven die verwijst naar pastoor Hoosemans als herder van de parochie. De ramen rechts (zuidelijk), waar je Jozef zou verwachten, zijn hier gewijd aan de patroon van de pastoor, Hubertus: rechtsboven zien we de bekering van Hubert met het hert dat in zijn gewei een kruis draagt; rechtsonder figureert de heilige als bisschop van Luik (Voor de datering en de iconografie zie de site obrechtkerk.nl.). Foto: RCE-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder.

Verkorte link van dit item: http://bit.ly/Biografie-VHH-org

Archief: symposium

Bladzijde uit ‘De genade van de steiger’ over de schilderingen in het schip en de koortravee van Kees Dunselman in de Obrechtkerk te Amsterdam.

Presentatie & symposium ‘De genade van de steiger‘

Op donderdag 21 november 2013 verschijnt het boek De genade van de steiger, monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum, van de hand van Bernadette van Hellenberg Hubar, met een bijdrage van Angelique Friedrichs en onder redactie van Gerard van Wezel. Naar aanleiding daarvan organiseert de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) een middagsymposium in de Obrechtkerk in Amsterdam. De locatie is goed bereikbaar met de auto en het openbaar vervoer.* Het boek is in de Obrechtkerk te koop, maar kan ook besteld worden bij de Walburg Pers. Belangstellenden voor het symposium kunnen zich gratis opgeven bij de RCE.

Programma:

13.30 Ontvangst met koffie en thee.

14.00 Welkomstwoord door mr. Manfred Evers, ‘regisseur’ van de Obrechtkerk.

14.10 Van historische naar esthetische herwaardering van verguisde kunst door prof. dr. Paul van den Akker, hoogleraar Beeldende Kunst voor 1800 aan de Open Universiteit en universitair docent Beeldende Kunst 300-1800 aan de Vrije Universiteit Amsterdam, tevens middagvoorzitter.

14.30 Bevrijding van de dwingende kerk: Over de afkeer van de negentiende-eeuwse kerkelijke kunst en architectuur in Nederland door prof. dr. Sible de Blaauw, hoogleraar Vroegchristelijke Kunst en Architectuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

14.50 De betekenis van de liturgiehistorische context in de herwaardering van de twintigste-eeuwse kerkelijke kunsten door dr. Marisa Melchers, zelfstandig kunsthistorisch onderzoeker.

15.15 Uitreiking van het boek De genade van de steiger door drs. Cees van ’t Veen, directeur van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, aan prof. dr. Henk van Os.

15.25 Op de knieën met Wim Beeren door prof. dr. Henk van Os, universiteitshoogleraar Kunst en Samenleving aan de Universiteit van Amsterdam.

15.45 Theepauze.

16.15 De genade van de steiger: monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum door dr. Bernadette van Hellenberg Hubar, erfgoedspecialist van adviesbureau vanhellenberghubar.org en hoofdauteur van het boek De genade van de steiger.

16.45 Afsluiting door prof. dr. Paul van den Akker.

17.00 Borrel tot 18.00.

*) Locatie van het symposium: Obrechtkerk (Onze Lieve Vrouw van de Allerheiligste Rozenkrans), Jacob Obrechtstraat 30, 1071 KM Amsterdam, www.obrechtkerk.nl. Vanaf het Centraal Station tram 2 en 16, halte Jacob Obrechtstraat. Vanaf Station Zuid tram 5, halte Concertgebouw. Vijf minuten lopen. Parkeergarage Museumplein, ingang Van Baerlestraat. Vijf minuten lopen.

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Z

Verwijzingen &

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Welkom

In perspectief of retrospectief

De Joseph Cuypers Collectie

Verwijzingen en linkrot

Beeldmateriaal diashow

Sociale media en erfgoed

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Naschrift

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Wie vindt er wat van?

Verwijzingen &

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Signalement van De genade van de steiger

Verwijzingen

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Bronnen

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk:

Presentatie & symposium ‘De genade van de steiger‘

Programma:

Om te delen, te printen of te mailen!

Vind ik leuk: