Leestijd circa 7 minuten
Opmaat — Dit item dateert oorspronkelijk van 2016, toen we druk bezig waren met het boek over de nieuwe Bavo.* Inmiddels gaan we helemaal op in de Joseph Cuypers Collectie en wat dacht je … er komen nog meer naamsvarianten naar voren! Je treft niet alleen Jos, Jos. of Joseph aan, welnee! Voor intimi, onder wie uiteraard als belangrijkste zijn vrouw Delphine, was hij Joop, terwijl zijn moeder hem als kind Joopie noemde en later Joô en Joseph. Dat geldt overigens ook voor zijn zus Katy/Katrien/Catharina – jawel, ook zij had meer namen – met wie zowel hij als Delphine een aparte band hadden.* De oude Pierre noemde zijn zoon steevast Joseph en dat geldt ook voor de mensen in zijn netwerk die hem mochten tutoyeren. Was onze held een kameleon? We gaan het je vertellen, zodra we meer weten! In de tussentijd hopen we dat niemand hem meer aanduidt met Jos, want zo heette hij in ieder geval niet!
‘Joseph Cuypers Een bouwmeester die 75 jaar wordt’. Delpher uit dagblad De Tijd 9 juni 1936 (screenshot en bewerking BvHH 2016).*
Ik kan me nog goed herinneren dat we het binnen het Cuypersgenootschap (ik praat nu over de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw) altijd over Jos Cuypers hadden. Totdat een van zijn nazaten aan een van ons – Arjen Looyenga* – vroeg, waarom we hem zo noemden. Hij heette immers Joseph. Als zijn naam werd afgekort tot Jos., wat hij overigens zelf pas laat in zijn leven deed, maar met name in de pers gebeurde, was dat met een punt erachter. Dat wil zeggen, voor zover men dat niet vergat, want het artikel in de kop laat zien dat men in de krant af en toe gewoonweg álle variaties toepaste!* Ik moet eerlijk bekennen dat bij mij het kwartje pas viel toen er een punt van de punt was gemaakt. Met mijn achtergrond als archivaris had ik dat toch wel mogen weten. Wanneer iemand achter een woord een punt zet (zijnde geen eindpunt), betekent dat vanouds dat je er nog wat achter moet denken. Met losse letters als initialen bijvoorbeeld is dat vandaag de dag nog steeds zo.
Typisch is dat toch! Wanneer je eenmaal aandacht krijgt voor zo’n detail, dan zal het je niet meer ontsnappen. Zo ook met deze naamsvarianten. In het gemeentearchief van Roermond vond ik in de correspondentie van Cuypers’ zoon, dat zijn roepnaam inderdaad Joseph was, en niet Jos. De oude Cuypers schrijft hem steevast aan met ‘Lieve Joseph’. Zelf heeft de architect zich, zowel zakelijk als persoonlijk, in brieven en in artikelen, zelden anders geschreven dan Joseph; dat wil zeggen, op de correspondentie met de intimi na, voor wie hij Joop was. De voorkeursvariant van zijn naam krijgt nog eens een extra bevestiging in de vorm van zijn architectenstempel met de vertrouwde attributen van passer en driehoek en in het randschrift Joseph Th.J. Cuypers.
Het architectenstempel van Joseph Cuypers (Herkomst: Gemeentearchief Roermond; gevectoriseerd door wolthera.info).
Dit soort emblemen werd niet alleen op papier gebruikt, maar ook in gebouwen als de kathedraal. Zelf liet Joseph Cuypers zich in de nieuwe Bavo als hoofd van het bouwteam afbeelden met de meest elementaire geometrische figuren van cirkel, vierkant en driehoek. Deze staan veelzeggend genoeg voor de volmaakte modules waarmee God het universum heeft geschapen. Het embleem dat Joseph in zijn stempel draagt, vinden we in een aangepaste vorm terug in deze serie bouwvakpictogrammen. Het gaat om passer en tekenhaak die hij heeft gereserveerd voor zijn opzichter en latere vennoot, Jan Stuyt: volgens zijn vader een bedreiging voor zijn zoon, volgens Joseph zelf een aanstormend jong talent vol potentie. Opvallend genoeg zie je dat Joseph zelf de driehoek nam en de passer met de tekenhaak toekende aan Stuyt: wat de een ontwierp, tekende de ander. Oftewel, wat de een al kon, zou de ander al doende leren.
Links het embleem van Joseph Cuypers, waarmee hij zich spiegelde aan de goddelijke architect van het universum met cirkel, driehoek en vierkant. Rechts de gecombineerde passer en winkelhaak die Jan Stuyt als eretekens kreeg (foto’s bvhh.nu 2013).
Nu heb ik je natuurlijk nieuwsgierig gemaakt naar deze geheimzinnige tekens, maar helaas … op dit moment kun je de hier bedoelde emblemen niet meer zien: ze zitten in de doorgang van de galerij van de apsis en zijn relatief kort zichtbaar geweest, toen dit deel van de kathedraal in de steigers stond. Wil je toch graag weten wat er nog meer was te zien, dan moet je verder surfen naar mijn artikel ‘Hommage aan het bouwteam’.*
Er is trouwens wel een andere plek in het complex waar een deel van deze pictogrammen op ooghoogte is te vinden. Probeer daar maar eens achter te komen en laat het me vooral weten als het is gelukt.
B. (&M)
Meer informatie & bestelgegevens
Het teken * in de bovenstaande tekst verwijst naar de volgende informatie en bronnen:
- Bernadette van Hellenberg Hubar (en Marij Coenen), Ad orientem | Gericht op het oosten. De nieuwe Bavo te Haarlem, WBOOKS-Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, op initiatief van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Zwolle-Haarlem 2016. Voor een samenvatting ga je naar http://bit.ly/Ifthenisnow-Bavo.
- Delpher, zoekterm “Jos. Cuypers”. Dit leverde onder meer het artikel in de kop van deze blog op uit: De Tijd, Godsdienstig-staatkundig dagbladd. 09-06-1936, getiteld Joseph Cuypers Een bouwmeester die 75 jaar wordt (onder deze link).
- Arjen Looyenga was een van de auteurs van het vorige boek over de kathedraal, waarin dan ook consequent over Joseph Cuypers wordt gesproken: Erftemeijer, Antoon, Arjen Looyenga en Marike van Roon, Getooid als een bruid, De nieuwe Sint-Bavokathedraal te Haarlem, Haarlem 1997.
- Bernadette van Hellenberg Hubar, ‘Hommage aan het team’, op: org, http://wp.me/P4eh3s-7q (2013).
Ben je toevallig in Haarlem of ga je er een keer naar toe, breng dan een bezoek aan de nieuwe Bavo, die tegenwoordig KoepelKathedraal Haarlem wordt genoemd en deel uitmaakt van ‘Het grootste Museum van Nederland’.
Geïnteresseerd in het boek over de nieuwe Bavo? Dan kun je het heel misschien nog kopen in de winkel van de KoepelKathedraal Haarlem, want voor het overige is het uitverkocht!
De nieuwe Bavo is gerestaureerd door Van Hoogevest Architecten te Amersfoort in opdracht van de Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo te Haarlem. Het resultaat daarvan is beloond met de Europa Nostra Award voor restauraties 2019.
‘What’s in a name’ maakt deel uit van de serie ‘Kunst met de kleine en de grote K in de nieuwe Bavo‘ en is oorspronkelijk gepubliceerd op de Facebookpagina van de kathedraal, 5 februari 2016.
Verkorte link: http://bit.ly/2R1KEvd-JCC