De Cuyperskamer bij de Eusebiuskerk te Arnhem — Dit onbekende werk uit het oeuvre van Joseph Cuypers (1900-1904) werd een paar jaar geleden herontdekt, toen de restauratie van de Eusebiuskerk onder leiding van restauratiearchitect Erik-Jan Brans zo ver gevorderd was dat de kleinere onderdelen aan de beurt kwamen. Medio september 2022 besteedde de regionale pers er aandacht aan, waarbij de kleinzoon van Joseph Cuypers, Pierre M. Cuypers van de stichting Cuyperiana, geïnterviewd werd. Vanaf dat moment maakt Cuyperiana zich sterk voor herstel en herbestemming van dit pandje. Als adviseur van de stichting en specialist in het oeuvre van Joseph Cuypers raakte ik vervolgens betrokken bij dit non-profit project. Afgelopen januari togen collega kerkenkenner en fotograaf Sander van Daal en ik naar Arnhem om ons licht op te steken. Wat waren we verrast, niet alleen door de Cuyperskamer, maar ook door de Eusebiuskerk in haar geheel die er weer prachtig bijstaat.
De Cuyperskamer vormde een welkome aanleiding om iets te vertellen over een aspect van de Oudhollandse stijl van de architecten Cuypers dat tot dusver nagenoeg onder de radar gebleven is: de polychromie. Je staat telkens weer te kijken van de eenheid die gevormd wordt door de bouwkundige opzet en uitwerking, de uitmonstering van het interieur, de genius loci (de geest van de plek) en de symboliek. Samen bepalen ze het verhaal dat dit pandje over het voetlicht wil brengen. Bij deze exercitie in Oudhollandse stijl laat Joseph Cuypers tegelijkertijd zien hoe hij hier een eigen uitdrukking aan gaf.
Je kunt het scherm met het artikel hieronder vergroten door op het rechter icoontje te klikken, direct naast de downloadknop in het kader.
Wil je gebruik kunnen maken van de zoektoets, dan moet je het artikel downloaden.
Als onderzoeker sta je eigenlijk altijd op de schouders van anderen: in dit geval betreft het die van Karlijn de Wild van Rothuizen Erfgoed vanwege haar bouwhistorische verkenning en die van Judith Bohan vanwege haar kleurhistorisch onderzoek dat de stichting Cuyperiana ter beschikking stelde. Nadere gegevens daarover staan in de bronnenlijst van het artikel. Daarnaast waren er een inspirerende gesprekken met Meike Verhagen, directeur van de stichting Eusebiuskerk, en Sander van Daal die zijn fotoreportage ter beschikking heeft gesteld.
Voor meer informatie over de stichting Cuyperiana, kun je een kijkje nemen op haar website.
Ben je een keer in Arnhem ga dan beslist kijken bij de Eusebiuskerk! En wie weet is de Cuyperskamer dan inmiddels ook open voor publiek.
;-) B(&M)
Sociale media en erfgoed
Dit artikel kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg en Marij Coenen, De Cuyperskamer bij de Eusebiuskerk te Arnhem, Vitruvius, onafhankelijk vakblad voor erfgoedprofessionals, 16 (2023): pp. 14-22. VanHH.org/?p=19098
VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren. Centraal hierin staat Facebook: https://bit.ly/Facebook-VanHH2all
Ga eens kijken en deel de verhalen, zodat de berichten over onderwerpen als de voorgaande een nog grotere actieradius bereiken!
Je kunt ons en andere onderzoekers ook helpen door deze pagina te delen via de knop delen onderaan de pagina (graag de hashtags #kennisuitwisseling #kerkelijkerfgoed #polychromie, #JosephCuypers gebruiken).
Verkorte link van dit item: VanHH.org/?p=19098
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Internationale vrouwendag 2022 — Voor internationale vrouwendag hebben we dit jaar twee items gemaakt voor de sociale media. Dat had te maken met de oproep op Wikipedia die zeker van toepassing is op een groot aantal vrouwen in de Joseph Cuypers Collectie die we lopende het onderzoek en de inventarisatie hebben leren kennen.1 Onderstaande overzicht van de berichten op de sociale media geeft een aardige indruk.
Oproep Wikipedia om meer lemma’s over vrouwen
…
Deze diashow vereist JavaScript.
Nota bene — Het bericht heeft betrekking op de eerste collage.
Tekst op Facebook, LinkedIn en Instagram
Ook de oproep van Wikipedia gelezen? «Wikipedia bevat 1,7 miljoen biografieën. Nog geen 20% daarvan gaat over vrouwen. Als Wikipedia de som van de menselijke kennis wil worden, moet dit veranderen.» Zeker in de maand van de vrouwengeschiedenis is dat, meent Wikipedia, alle reden om hier verandering in te brengen.
Wat ons betreft een prima idee, want bij de Joseph Cuypers Collectie zijn we niet alleen bezig met mannen, maar ook met vrouwen. Je ziet hier v.b.n.o en v.l.n.r. Delphine Cuypers-Povel (echtgenote van Joseph); Elisabeth Alberdingk Thijm (zijn nicht); Marguérite Glastra van Loon-Cuypers (met haar ouders Delphine en Joseph); Nenny Cuypers-Alberdingk Thijm (de schoonmoeder van Delphine); Yvonne Cuypers (haar jongste dochter); drie van de vier zusjes Povel: Bernadette Veltman-Povel, Delphine Cuypers-Povel en Jeanne Povel; en tenslotte een van de zussen van Joseph: Katy Cuypers.
Op misschien een enkeling na, zijn dit allemaal vrouwen die een plaats verdienen in het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland en op Wikipedia. De informatie over hen op onze website staat onder de Creative Commons licentie (CC BY-NC-SA), dus wie belangstelling en zin heeft … https://meta.wikimedia.org/wiki/Celebrate_Women/nl
En nee, zelf doen we dat niet. Dit soort encyclopedische lemma’s vraagt om een heel andere manier van schrijven en die is niet de onze. Schoenmaker blijf bij je leest, is het motto!
Getagd: Gemeentearchief Roermond, Cuyperiana, Cuypershuis, Internationale vrouwendag, Jac Lemmens, Gerard van de Garde, Frans Jansen, Saskia Mouchart, Joyce van Cruchten, Saskia Scheltjens, Marike van Roon Tags: #internationalevrouwendag, Maand van de #vrouwengeschiedenis, #JCC
Tekst op Twitter
«Wikipedia bevat 1,7 miljoen biografieën. Nog geen 20% daarvan gaat over vrouwen.» Dat moet anders. Wat te denken van deze vrouwen uit de families Cuypers-Povel-Alberdingk Thijm (zie collage). Maand van de #vrouwengeschiedenis #internationalevrouwendag https://meta.wikimedia.org/wiki/Celebrate_Women/nl
In de schijnwerper op Internationale vrouwendag 8 maart 2022: Elisabeth Alberdingk Thijm
…
Deze diashow vereist JavaScript.
Nota bene — Het bericht heeft betrekking op de eerste collage.
Tekst op Facebook, LinkedIn en Instagram
Een familie vol talenten, zo zou je de familie Alberdingk Thijm het beste kunnen omschrijven. Muzikaliteit en litteraire aanleg zijn er voortdurend met elkaar in debat over wie de voorrang heeft. Bij Elisabeth Alberdingk Thijm blijken ze te convergeren, waarbij zich ook nog eens een forse dosis vrouwelijk zelfbewustzijn manifesteert.
Dit had ze gemeen met haar tante Nenny Cuypers-Alberdingk Thijm en haar nicht Catharina Alberdingk Thijm, zus van Lodewijk van Deyssel. Overigens is Catharina de enige vrouw in deze kring die wel Wikipedia en het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland heeft gehaald. Uit de tekst in de collage blijkt al dat Elisabeth een dergelijke plaats ook verdient en dat zal in nog sterkere mate duidelijk worden als ons webartikel klaar is.
Ook dat kan onder voorbehoud van de Creative Commons licentie (CC BY-NC-SA) gebruikt worden voor Wikipedia et cetera. Zie www.VanHH.org/?p=18674
Getagd: Gemeentearchief Roermond, Cuyperiana, Cuypershuis, Internationale vrouwendag; Jac Lemmens, Gerard van de Garde, Saskia Mouchart, Joyce van Cruchten, Saskia Scheltjens. Tags: #internationalevrouwendag, Maand van de #vrouwengeschiedenis, #JCC
Tekst op Twitter
Vandaag op #InternationaleVrouwendag speciaal aandacht voor Elisabeth Alberdingk Thijm, de lievelingsnicht van Pierre J.H. Cuypers. Ze was actief als vertaalster en schrijfster en nam deel aan de Belgische vrouwenbeweging. Ook iets voor @wmnl! #Wikipedia www.VanHH.org/?p=18674
Delen is ons motto, dus iedereen mag gebruikmaken van de gegevens die hier staan, maar wel binnen de termen van de Creative Commons licentie.2
Over delen gesproken, je kunt ons en andere onderzoekers helpen door deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina.
Meer weten over de vrouwen in de JCC met wie je hierboven kennis hebt gemaakt? Surf dan naar de Joseph Cuypers Collectie.
Het project komt verder met grote regelmaat aan de orde op onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ de pagina, zodat de berichten over Joseph Cuypers, zijn familie en zijn netwerk een nog grotere actieradius bereiken!
;-) B&M
Verwijzingen &
Wikimedia | Meta-Wiki. ‘Vier de Vrouwen | Internationale Vrouwendag 2022’, 5 maart 2022. https://meta.wikimedia.org/wiki/Celebrate_Women/nl. Voor de Joseph Cuypers Collectie (JCC) surf naar deze pagina.
Voor deze site hanteren we de Creative Commons licentie, gespecificeerd onder deze link: http://bit.ly/Copyright-CC-BY-NC-SA-4-0. Dus geen commercieel gebruik en absoluut naamsvermelding, zoals geldt voor al onze teksten en foto’s op onze sites. Hiertoe rekenen we ook onze pagina’s op Facebook en Blogger. Voor de goede orde, alles wat ten dienste komt van kennisverspreiding, beheer en behoud van erfgoed zonderen we uit van commercieel gebruik.
De links naar de voorbereide berichten worden hier na het posten ingevoerd.
Over het waarom van de opzet van deze pagina
Laten we het eens anders doen, dachten we. Niet helemaal, maar wel een stukje. Doorgaans besteden we aan de voorbereiding van de grote items van ons collectief voor de sociale media vrij veel aandacht: nadenken over het thema, materiaal verzamelen voor de collage en collage maken. Kleine stukjes tekst schrijven voor in en onder de collage – en klein betekent altijd schrappen en schaven – een keuze maken uit de hashtags en de personen en instellingen die getagd moeten worden (ook niet altijd eenvoudig), snelkoppelingen maken naar de hoofdartikelen en tenslotte check, double check.
Maar nu hebben we het net wat anders gedaan en je deelgenoot gemaakt van de voorbereiding van de berichten. Dat ziet er wat minder speels uit, omdat we de berichten niet ingebed hebben, maar maakt ons aan de andere kant minder afhankelijk van de sociale media. Eens zien wat het gaat brengen!
Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. ‘Internationale vrouwendag 2022’. VanHellenbergHubar.org (blog), 7 maart 2022. www.VanHH.org/?p=18674
Verkorte link van dit item: www.VanHH.org/?p=18674
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Archief 2021 Centrale linkpagina Instagram en andere sociale media — Dit is het archiefbestand met betrekking tot de berichten die we hebben geplaatst in 2021.
Voor het actuele bestand volg je deze link.
Ben je op zoek naar een overzicht van alle items op deze pagina, surf dan naar de inhoudsopgave.
Voor meer informatie over hoe we sociale media inzetten om erfgoed te promoten, volg je deze link.
2021
Zalig kerstfeest
Voor alle onze vrienden en volgers een zalig kerstfeest! Houd je goed en blijf gezond!
Je vindt het exemplaar in hoge resolutie door de link in bovenstaande tweet aan te klikken! Als je het bijbehorende verhaal wilt lezen, surf dan naar dit verhaal: https://bit.ly/1Ot5Tlh-VanHH2Org
Op de kortste dag van ‘t jaar
Op de kortste dag van ‘t jaar kijken we uit naar de lente. Wie weet komen er meer rommeltuinen zoals de onze (geuzennaam) ter verkoeling van de aarde: ‘gras laten groeien, hagen zetten en bomen planten’ maakt ‘tuinen ruim 5 graden koeler’. https://t.co/2WHhJbr6ZD… #multiplierpic.twitter.com/0aDWQBlkeV
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
Tussen foto’s en fragmenten | Nederlands religieus erfgoed op Facebook deel 2
Primeur in deel 2 van ‘Nederlands religieus erfgoed op Facebook’ in @Vitruvius: in de bulk van verdwenen kunst is gelukkig onlangs één ontheemd kunstwerk teruggevonden. Verder ‘n terugblik met @ajcvanleeuwen op de sloop van de Alkmaarse Dominicuskerk. https://t.co/3jMr3V6chkpic.twitter.com/6VMzJqCpqC
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
Erfgoedzorg in de States
Ons webitem over Norm’s La Cienega, ‘n Googie style restaurant in Los Angeles (1956), is bijgewerkt. Wat dit specimen te maken heeft met Nederlands erfgoed, lees je onder deze link: https://t.co/zdgQhny2a4. Is er iemand die ‘n Nederlandse equivalent van Norm’s kent? Geef ‘t door! pic.twitter.com/TBAj5Haxce
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
Herdenking Eerste Wereldoorlog | Marguérite Cuypers
11 nov. Herdenking Eerste Wereldoorlog. Net als nu met corona was de inzet van verpleegkundigen destijds heel groot; hoofdzakelijk vrouwen die niet zelden reputatieschade opliepen. Gelukkig niet Marguérite, dochter van Joseph en Delphine Cuypers-Povel: https://t.co/BOXXIYHugtpic.twitter.com/a2kg3QeoL6
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
…
Tussen data en debat | Nederlands religieus erfgoed op Facebook
Tussen data en debat | Nederlands religieus erfgoed op Facebook | Het eerste deel van een dubbelartikel in vakblad Vitruvius (sep 2021). Wat de sociale media bijdragen aan kennisuitwisseling, voortschrijdend inzicht en feedback: https://t.co/jbZqmp0NPb#kerkelijkerfgoedpic.twitter.com/vKQ3VHnRpp
Je vindt het verhaal door deze link aan te klikken!
…
Maria Geboortekerk Ohé en Laak Open Monumentendagen 2021
Ook de Maria Geboortekerk in ons dorp opent de deuren tijdens de Open Monumentendagen van 2021. Van neogotisch houtsnijwerk uit het atelier van Cuypers tot naoorlogse schilderingen van Daan Wildschut en … en … en 11 en 12 september in Ohé en Laak, 11:00-17:00 uur. #OMD2021pic.twitter.com/gaQf64F8tG
Meer over de Open monumentendagen in de gemeente Maasgouw onder deze link.
…
Marguérite M.D.A. Glastra van Loon-Cuypers (1896-1986), oudste dochter van Joseph en Delphine Cuypers-Povel
‘Wie is wie in de JCC (Joseph Cuypers Collectie op het @ArchiefRoermond) is uitgebreid met een biografietje van Marguérite M.D.A. Glastra van Loon-Cuypers (1896-1986), oudste dochter van Joseph en Delphine Cuypers-Povel en oorlogsverpleegster in WO-1: https://t.co/b3AFaFUrUapic.twitter.com/AYQY1reDTR
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
…
Op naar Nes aan de Amstel voor de Open Monumentendag 2021
Volgende maand is het weer Open Monumentendag en dan kun je op 12 september terecht bij een van de allermooiste kerken van Joseph Cuypers: https://t.co/qP2dCI60cA De vrienden van de Urbanuskerk van Nes aan de Amstel staan klaar om je rond te leiden!#OMD2021pic.twitter.com/Il62SYhygq
Je vindt het verhaal door de link in bovenstaande tweet aan te klikken!
…
Maskerade
Hoe ‘n wandeling in Linne uitmondde in drie gedichten. Niet over ‘t landschap, maar bij ‘n installatie in klein formaat van wandelmaatje en glaskunstenares Betteke Derix. ‘Vind je het leuk om m’n laatste werk te zien’, vroeg ze me … https://t.co/OOkSim3LgN#InBeeld#Maskeradepic.twitter.com/xnSQfL6LtA
Meer weten over Joseph Cuypers? Volg dan deze link!
…
Iconografie en de herbestemming van kerkgebouwen
Kunnen we iconografie ook betrekken bij de #herbestemming van kerkgebouwen? Een eerste stap is om relevante bronnen toegankelijk te maken. Daarom hebben we het boek over het kerkelijk symbolisme van M.A. Thompson (1898) online gezet. https://t.co/pIipGDB8QS
Wordt vervolgd! pic.twitter.com/WIq6Yz4WPy
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/2KbldIm-VanHHpuntOrg
VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren. Deze centrale linkpagina helpt ons bij het gebruik van de volgende platforms:
Sinds 2020 hebben we met name voor de foto’s op Instagram de hashtags #erfgoedflora , #erfgoedfauna en #erfgoednatuur geïntroduceerd. Je zou kunnen stellen dat we op deze manier een meer eigentijdse invulling geven aan het jammer genoeg verouderde begrip #natuurhistorie.
Graag nodigen we je van harte uit om de hashtag #erfgoedflora verder te verspreiden!
Ga eens kijken op onze Facebookpagina en ‘like’ onze berichten, zodat onderwerpen zoals hierboven een nog grotere actieradius bereiken!
Ook erfgoed moet het hebben van delen: kennis en passie kunnen we wereldwijd via de sociale media doorgeven. Vandaar onze vraag om deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina. Het zou helemaal fijn als je daarbij de hashtag #erfgoed of #erfgoednatuur gebruikt.
;-) B&M
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Overzicht diabestanden collages sociale media en website — We hebben de collages die we vanaf 2016 maken voor de sociale media online geplaatst. Je mag ze bekijken en er screenshots van maken, zij het wel binnen de termen van de Creative Commons licentie (CC BY-NC-SA), waarover hierna meer.*
Het werken met dit medium dateert van oktober 2016, toen we bezig waren met het project #KunstinBreda. In die tijd had je nog maar de helft van de tekens voor een bericht op Twitter, waardoor je nooit echt een verhaal kwijt kon. Dus maakte ik collages met een afbeelding en een stukje tekst en dat smaakte naar meer. Ik las ergens dat deze oplossing een eigen vakterm heeft, maar jammer genoeg heb ik die niet opgeslagen. Mocht je die tegenkomen, dan houden we ons aanbevolen.
Waarom we meer tekst kwijt wilden? Omdat we bij #KunstinBreda het experiment zijn gestart om informatie te verwerven en uit te wisselen via de sociale media: #dtv (durf te vragen). Hierdoor viel pas goed op ‘hoe groot tegenwoordig de expertise is waar via de sociale media gebruik van gemaakt kan worden. Professionals delen hun kennis en varen er allemaal wel bij’.*Dat is inmiddels ook gebleken bij de twee artikelen die Marij en ik schreven over de Facebookgroep Nederlands religieus erfgoed in vakblad Vitruvius (2021).
Aanvankelijk begon ik met dia’s van 30×18 cm om voldoende ruimte voor de tekst in de collage te hebben. In 2018 zijn we overgestapt naar 28×20 cm, omdat die verhouding door Instagram in die tijd wel geaccepteerd werd en die van 30×18 cm niet. Je ziet het, je moet voortdurend meebewegen met de stroom van veranderingen in de sociale media.
Hieronder geven we een beeld van de collages van het eerste uur. In het begin was het heel eenvoudig één afbeelding met een stukje tekst, waarna geleidelijk meer variatie volgde. In 2017 introduceerden we aan de rechterkant van de collage een verticale regel voor de herkomst van het beeldmateriaal. De volgorde in het bestand is overigens van beneden naar boven, omdat het gemakkelijk werkte om de nieuwste collage bovenaan toe te voegen. Of ons voorbeeld veel navolging heeft gevonden? Niet voor zover wij het kunnen nagaan, dus het is ongetwijfeld ook iets waar je plezier in moet hebben.
Overzicht
De onderstaande items in dit ‘Overzicht diabestanden collages sociale media’ kun je inkijken door de link aan te klikken. Je kunt ook de snelheid aanpassen of er met de cursor doorheen wandelen. Volg de instructies via het screenshot onderaan dit bericht.
Zoals gezegd, is ook op deze presentaties de Creative Commons licentie (CC BY-NC-SA) van toepassing, evenals op alle overige bestanden die we hebben geproduceerd. Voordat je iets gaat gebruiken, word je geacht om het stukje onder deze link te lezen.
Er zitten best wat doublures in de presentaties, waarvan de vroegste bestanden onderaan in het overzicht zitten. Ook hiervoor geldt: beter mee dan om verlegen. Ga je mee?
2021-2022
7 nov 21 tot medio apr 22 #Screenshots sociale media en website 28×20.gslides — Link
2020-2021
22 mei 21 tot 7 nov 21 #Screenshots sociale media en website 28×20.gslides — Link
20 jan 20 tot 15 mei 21 #Screenshots sociale media en website 28×20.gslides.gslides — Link
2018-2019-2020
16 aug 19 tot 2 jan 20 #1 Diaserie op webpagina bit.ly, VanHH2Org21. 28×20.gslides — Link
20 mei 19 tot 5 sep 19 #4 Diaserie op webpagina bit.ly, VanHH2Org21. 28×20.gslides — Link
19 maart 19 tot 16 aug 19 #3 Diaserie op archief webpagina 28×20.gslides — Link
17 dec 18 tot maart 19 #2 Diaserie op archief webpagina 28×20.gslides — Link
13 okt 18 tot 2 jan 20 Screenshots sociale media 28×20.gslides — Link
30 mrt 18 tot 11 okt 18 Screenshots sociale media grijs fond.gslides — Link
2017-2018
12 feb 18 tot 1 apr 2018 Selectie speciale items (powerpoint) 30×18.pptx (in gslides) — Link
Oktober 2018 #Screenshots sociale media 30×18.gslides — Link
December 2017 tot april 18 #Screenshots sociale media 30×18.gslides — Link
September 2017 tot 7 mrt 18 Screenshots sociale media grijs fond 30×18.gslides — Link
31 aug 17 tot 21 april 18 Screenshots sociale media, bit.ly 2zslpI9, 30×18.gslides — Link
Juni 2017-april 2018 #Screenshots VanHH.org in de sociale media 30×18.gslides — Link
2016-2017
2016-2017 #KunstinBreda op de sociale media (bitly), 30×18.gslides — Link
2016-2017 #CuypersinBeeld op de sociale media, 30×18.gslides — Link
2016 Screenshots sociale media grijs fond, 30×18.gslides — Link
;-) B&M
Instructies voor de presentatie on line en om deze te downloaden
Bij de presentaties online is een menu te vinden, waarmee je de snelheid kunt aanpassen en commentaren kunt lezen. Dat menu is niet direct zichtbaar als je de presentatie opent. Dus vandaar een korte uitleg aan de hand van dit screenshot:
Deze diashow vereist JavaScript.
Het menu wordt zichtbaar door met de cursor linksonder naast het scherm te gaan staan, op de manier waarop je het in dit screenshot ziet (rode pijl). Met de pijltjes kun je links en rechts door de presentatie wandelen. Door op de drie verticale puntjes te klikken wordt een submenu zichtbaar.
Als je een of meer presentaties wilt downloaden, geef dan een seintje via vanhellenberghubar@gmail.com. Dan sturen we je de link(s). Ook hiervoor geldt, gebruiken mag, maar wel onder de CC BY-NC-SA-licentie.
Sociale media en erfgoed
VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren. Centraal hierin staat onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ onze pagina, zodat de berichten over onderwerpen als de voorgaande een nog grotere actieradius bereiken!
Delen is ons motto, dus iedereen mag gebruik maken van de gegevens die hier staan, maar wel binnen de termen van de Creative Commons licentie.
Voor deze site hanteren we de Creative Commons licentie, gespecificeerd onder deze link: http://bit.ly/Copyright-CC-BY-NC-SA-4-0. Dus geen commercieel gebruik en absoluut naamsvermelding, zoals geldt voor al onze teksten en foto’s op onze sites. Hiertoe rekenen we ook onze pagina’s op Facebook en Blogger. Voor de goede orde, alles wat ten dienste komt van kennisverspreiding, beheer en behoud van erfgoed zonderen we uit van commercieel gebruik.
Over delen gesproken, je kunt ons en andere onderzoekers helpen door deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina.
Je kunt dit item citeren als: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. ‘Overzicht diabestanden collages sociale media – VanHH.org’. VanHellenbergHubar.org, 14 februari 2022. www.VanHH.org/?p=18552
Verkorte links van dit item: https://bit.ly/3JmZ1Ux óf VanHH.org/?p=18552
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Spreadsheets onderzoek ‘De genade van de steiger’ — Zoals op de hoofdpagina aangegeven, hebben we in het kader van het drie-jarige project ‘De genade van de steiger’ (2011-2013) verschillende spreadsheets opgezet, die we hier online hebben gezet.1
Deze diashow vereist JavaScript.
Spreadsheet ‘Genade van de steiger’
We beginnen met het meest omvangrijke spreadsheet: het overzicht van alle kunstenaars die we tegen zijn gekomen tijdens ons onderzoek: niet alleen hun kerkelijk oeuvre, maar ook profane werken zijn ingevoerd. Ook kunstenaars die naar achteraf bleek alleen burgerlijke opdrachten hebben uitgevoerd, zijn in dit spreadsheet opgenomen. Omdat de meeste kunstenaars maar een klein oeuvre hebben in het genre van de monumentale schilderkunst, is ook hun werk op het gebied van de glasschilderkunst meegenomen onder de aanduiding glasschilderingen om over voldoende referentiekader te beschikken. Deze term dient als verzamelnaam voor allerlei toegepaste technieken voor monumentale glazen.
Kruiswegstaties worden standaard vermeld. Indien aangetroffen in de uitgangsliteratuur, zijn de ezelschilderijen als één item ingevoerd. Daarnaast is het werk van referentiefiguren als Antoon Derkinderen en R.N. Roland Holst opgenomen.
Toen we het spreadsheet in 2014 opleverden bij de RCE hebben we dat vanwege de hanteerbaarheid in Open Office gedaan, omdat het in Excel vastliep (en loopt). Om dit materiaal on line te plaatsen hebben we het hoofdbestand in drie delen gesplitst in de format van een Google spreadsheet, waardoor ze als Excelbestanden bewerkt en gedownload kunnen worden. Evengoed zijn ze in Open Office/Libre Office te bewerken.
A-Hen, spreadsheet Genade van de steiger nov 21-mc 26 jan 14, versie 3.7
Bij dit spreadsheet hoort een afzonderlijk bestand met de afkortingen die naar de gebruikte bronnen verwijzen, eveneens beschikbaar in Google spreadsheet.
We kunnen het niet vaak genoeg herhalen: in principe is dit spreadsheet in 2014 afgesloten, dus qua verwijzingen naar bronnen als literatuur, internetsites et cetera is het zeker niet actueel, zoals hieronder nader wordt toegelicht.
Toelichting op het interbellum spreadsheet
De meeste kolomaanduidingen spreken voor zich, met uitzondering van de volgende:
Kolom L) met de aanduidingen K, A. P en S: is bedoeld om op typen te kunnen sorteren:
K = Kerk
A = Aanverwant kerkelijk instituut (klooster, school, patronaat, et cetera)
P = Profaan
S = Schip
Er zitten diverse symbolen, zoals @ en # in het spreadsheet. Die hebben een rol in het kwantitatieve onderzoek dat we met dit bestand hebben gedaan. Daar komen we nog op terug.
Een enkele afkorting zal niet langer duidelijk zijn, zoals:
MoL: ‘Monumenten on line’ is tegenwoordig te vinden onder de naam van Rijksmonumentenregister op de site van de RCE (Rijksdienst Cultureel Erfgoed)
SKKN: Stichting Kerkelijk Kunstbezit. Spijtig genoeg is deze in 2012/2013 opgeheven. Gelukkig is niet alle kennis verdwenen, want het instituut is in afgeslankte vorm overgenomen door het Catharijneconvent onder de naam ‘Kerkcollectie digitaal’.
Wat betreft de kleuren in het spreadsheet volgt nog een verdere uitleg.
Nota bene! — Onthoud dat veel snelkoppelingen in de bestanden verouderd zijn! Voor een deel bestaan de betreffende sites helemaal niet meer, maar voor een nog groter deel gaat het om websites die inmiddels al verschillende keren veranderd zijn zonder de methode van de redirect toe te passen. Via redirect kan namelijk doorgelinkt worden naar de nieuwe URL’s van de betreffende berichten en pagina’s. Wat vaak (maar niet altijd) uitkomst biedt is de Way Back Machine van Archive.org. Dus vind je een site, waarvan je denkt dat je die echt had moeten kunnen raadplegen, probeer dan de Way Back Machine, waarin eind 2021 ruim 629 biljoen webpagina’s zijn opgeslagen. Wie weet zit die van jou er ook bij!
Verder stond veel materiaal op de box.net server van toen nog Res nova. Inmiddels is die server vervangen door VanHH4all op Gdrive. Mogelijk dat we hier te zijner tijd een link opnemen naar een map, waarin dit materiaal opnieuw beschikbaar komt.
Deze diashow vereist JavaScript.
Sorteren
Het mooie van een spreadsheet is dat je ermee kunt sorteren. Daar hebben we veel plezier van gehad bij het kwantitatieve onderzoek, toen we bijvoorbeeld hebben gecontroleerd over hoeveel werk in rijks- en anderszins beschermde kerkgebouwen zit. Voor Gsheets kun je terecht bij het tabblad Gegevens in de menubalk van het programma en als je er niet uitkomt bij het tabblad Help (zoektermen: sorteren of filter). Ook bij andere programma’s kun je deze informatie vinden via de HELP-toets.
Voordat je gaat werken met de sorteerfunctie adviseren we je om het volgende doen:
Maak een kopie van het bestand
Lees in de gebruiksaanwijzingen hoe je moet sorteren.
Neem de tijd voor ‘trial and error’
Delen en terugkoppelen
Delen is onze ‘middle name’, dus klik op de knop delen als je de kennis uit dit spreadsheet verder wil verspreiden.
Het andere waar we heel blij mee zijn is terugkoppeling en aanvullingen. Dat kan per mail: vanhellenberghuar@gmail.com, maar mag ook via de app: 06 513 87 805.
Spreadsheets met het overzicht van de foto’s, bestemd voor de beeldbank van de RCE
Net als het voorgaande spreadsheet zijn die van de foto’s als Gsheet (Google spreadsheet) online gezet. Ze kunnen zowel met Excel, Libre Office als andere toepasselijke programma’s bewerkt worden.!
Overigens zijn de foto’s zijn qua resolutie niet zwaar genoeg om gebruikt te worden voor drukwerk. Mocht je dat nodig hebben, dan kun je die bij ons opvragen via vanhellenberghubar@gmail.com.
Kennis uitwisselen en delen
Over de kunstenaars in De genade van de steiger is nog meer te vinden bij de toegangen tot het boek. Daarnaast zijn enkele fragmenten opgenomen.
Ga eens kijken en ‘like’ de pagina, zodat de berichten over monumentale kerkelijke schilder- en glaskunst een nog grotere actieradius bereiken!
Het zou fijn zijn als je dit stuk wilt delen of mailen. Dat kun je doen via de knop de knop delenonderaan de pagina. Wees zo goed om de hashtag #GvdSteiger te gebruiken.
;-) B&M
Verwijzingen
De hier genoemde foto’s en het spreadsheet voor de database staan slechts voor een deel op de beeldbank van de RCE. Voor de reprorechten hanteert de RCE de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 licentie, CC-BY-SA 4.0 of de voorganger ervan: CC-BY-SA 3.0. Dit betekent dat de foto’s overgenomen mogen worden, gebruikt en gedeeld onder naamsvermelding. Voor meer informatie over de in de inhoudsopgave genoemde kunstenaars en hun werk zie het register van ‘De genade van de steiger’ en het spreadsheet met de inventarisatie (in bewerking om online te zetten).
Voor deze site hanteren we de Creative Commons licentie, gespecificeerd onder deze link: http://bit.ly/Copyright-CC-BY-NC-SA-4-0. Dus geen commercieel gebruik en absoluut naamsvermelding, zoals geldt voor al onze teksten, tabellen (spreadsheets) en foto’s op onze sites. Hiertoe rekenen we ook onze pagina’s op Facebook en Blogger. Voor de goede orde, alles wat ten dienste komt van kennisverspreiding, beheer en behoud van erfgoed zonderen we uit van commercieel gebruik.
Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. ‘Spreadsheets onderzoek ‘De genade van de steiger”’. VanHellenbergHubar.org (blog), 2014-2021. http://bit.ly/3kE8i0R-VanHH2Org.
Hoe beschermd is een interieur | Vakblad Vitruvius — Eigenlijk dekt de titel van dit bericht de lading niet helemaal, maar het omschrijft wel het centrale thema van dit bericht over het artikel in Vitruvius dat je hieronder kunt lezen en downloaden. De volledige titel luidt: ‘De mantel der bescherming. De Laurentiuskerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt als toetssteen’.1
Het verhaal bestaat uit twee delen:
Het eerste stuk gaat over een paar hardnekkige broodjes aap (of zo je wil: broodje aapverhalen):
Dat de bescherming van een rijksmonument wordt beperkt tot wat in de redengevende omschrijving staat.
Dat dat met name consequenties zou hebben voor het interieur dat immers vaak niet of onvolledig beschreven wordt.
En dat redengevende beschrijvingen niet aangepast kunnen worden. We bespreken de oplossing van een parallel register – in de trant van Reliwiki – waardoor actuele onderzoeksgegevens betrokken kunnen worden bij de besluitvorming rond restauratie, herbestemming et cetera.
In het tweede stuk wordt het verhaal over regels en wetten aangekleed met enkele bevindingen uit het onderzoek naar de Laurentiuskerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt in ‘t Ginneken (1902) in het kader van #KunstinBreda.2 Het sluit aan bij ons pleidooi om ook de iconografie van het gebouw en zijn inrichting een plaats te geven bij de herbestemming van kerkgebouwen.3
Hebben we je nieuwsgierig gemaakt? Lees dan verder hierna. Je kunt het scherm vergroten door op het rechter icoontje te klikken, direct naast de downloadknop, in het raamwerk hieronder.
Laten we hopen dat het artikel voldoende bereik heeft om ervoor te zorgen dat we de mythes over wat er nu precies beschermd is, achter ons kunnen laten.
Last but not least dat de RCE nu eindelijk doorzet met de digitale snelweg voor alle relevante informatie voor beheer, behoud en bestemming van monumenten. Tot die tijd kunnen we voor kerkelijk erfgoed terecht bij Reliwiki!4
;-) B&M
Verwijzingen
Dit artikel kan geciteerd worden als Hubar, Bernadette van Hellenberg en Marij Coenen. “De mantel der bescherming. De Laurentiuskerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt als toetssteen”. Vitruvius, onafhankelijk vakblad voor erfgoedprofessionals 14 (2021): 15-23.
Hubar, Bernadette van Hellenberg. #KunstinBreda | Religieuze kunst, Waardestellingen van uitmonsteringen en clusters. Onder redactie van Marjanne Statema en Marij Coenen. Ohé en Laak/Breda: VanHH.org i.o. gemeente Breda, 2017. Zie verder op deze site: ‘n Project in verrassend Breda.
Zie het bovenstaande artikel in Vitruvius, pp. 16; 18.
Sociale media en erfgoed
VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren. Centraal hierin staat onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ onze pagina, zodat de berichten over onderwerpen als de voorgaande een nog grotere actieradius bereiken!
Je kunt ons en andere onderzoekers ook helpen door deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina (graag de hashtags #erfgoedwet #bescherming #rijksmonument gebruiken).
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/2TXbZnz-VanHH2Org
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Iconografische bron ontsloten deel 1 — In de Facebook groep Nederlands religieus erfgoed die ik volg, gaat haast geen dag voorbij of er is weer een bericht over een kerk die gesloten wordt. En terwijl ik daarover zat te peinzen, deed zich opeens een vraag voor. Zoals dat met dit soort processen gaat, komen dan spontaan en heel associatief wat gedachten bij elkaar: de kerksluitingen, het laatste artikel voor Vitruvius over wat er nu precies beschermd is in relatie tot enkele programmatische onderdelen van de Laurentiuskerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt, het boek over Jan Toorop van Gerard van Wezel (2016) waaruit opnieuw de enorme iconografische kennis van Toorop blijkt en de rol van iconografen in de kerkelijke kunst van de negentiende en twintigste eeuw.
Dat leidde tot de volgende vraag die ik op de sociale media heb gezet:
Uit de reacties – en vooral het ontbreken ervan – blijk ik niet de enige te zijn die geen antwoorden heeft. Zijn er überhaupt nog hedendaagse iconografen die iets zouden kunnen betekenen voor een programma dat bij de herbestemming van een kerk het verhaal van gisteren en dat van vandaag met elkaar verbindt?
Zelf heb ik goede herinneringen aan de inbreng van de emeritus plebaan van de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal, Hein Jan van Ogtrop, bij de eigentijdse toevoegingen tijdens de restauratie van het complex die in 2018 is afgerond. Je komt hem regelmatig tegen in ons boek over de Haarlemse kathedraal.
Wie overigens antwoorden op mijn vraag heeft, is van harte welkom om het te laten weten via vanhellenberghubar@gmail.com.
;-) B.
Sociale media en erfgoed
VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren. Centraal hierin staat onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ onze pagina, zodat de berichten over onderwerpen als de voorgaande een nog grotere actieradius bereiken!
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/3fOD57M-VanHH2org
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Bronnenlijst nieuwe Bavo — Met de items Thompson en het kerkelijk symbolisme en Naar een thomistische symbolisme hebben we voor het eerst fragmenten uit het boek over de nieuwe Bavo geplaatst. Daardoor diende zich de noodzaak aan om ook de bibliografie on line te plaatsen, waar in de noten naar verwezen wordt. Die tref je dus hieronder aan.
Het boek over de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal is uitverkocht! Gelukkig kun je het wel lenen via De Bibliotheek, waar je in Nederland ook woont!
Aan het slot van deze pagina vind je nog een rubriek ‘Aanvullende en ontbrekende titels’. Voorts de citeertitel van dit item, de verkorte link en enkele suggesties met betrekking tot de architect van de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal, Joseph Cuypers.
Titelbeschrijving
Hubar, Bernadette van Hellenberg. De nieuwe Bavo te Haarlem: ad orientem – gericht op het oosten. Onder redactie van Marij Coenen. Zwolle; Haarlem: Wbooks ; Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, op initiatief van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, 2016.
Bronnenlijst
Afkortingen, termen en bezochte archieven
Bisschopshuis Haarlem, Bibliotheek en archief (waar de bibliotheek en het archief naar toe zijn gegaan na de opheffing van het bisschopshuis, is op dit moment niet bekend).
Delpher, centraal toegangspunt tot Nederlandse historische teksten uit de digitale collecties van een groot aantal wetenschappelijke instellingen, bibliotheken en erfgoedinstellingen: www.delpher.nl.
GAR (Gemeentearchief Roermond), (FAC) Familiearchief Cuypers, V.4.
GAR (Gemeentearchief Roermond), Archiefcollectie Joseph Cuypers.
HNI (Het Nieuwe Instituut), archief het architectenbureau Cuypers (Cuba). Zie ook Nai.
HNI (Het Nieuwe Instituut), archief van de firma Cuypers & Co (Cuco). Zie ook Nai.
Ibidem: verwijst naar hetzelfde boek als de titel ervoor.
Nai: Nederlands Architectuurinstituut, opgevolgd door Het nieuwe instituut, (HNI). Wordt vermeld vanwege oudere literatuurverwijzingen.
NHA (Noord-Hollands Archief), archief van het R.K. Bisdom Haarlem.
NHA (Noord-Hollands Archief), archief van kleinseminarie Hageveld.
NHA (Noord-Hollands Archief), parochiearchief van de nieuwe Bavo.
Passim: geeft aan dat een bepaald begrip zo vaak voorkomt in een tekst dat het onmogelijk is om die per pagina te specificeren.
RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
Literatuur
Auteur onbekend
‘Het zilveren feest onzer kathedraal’ in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 26 (1923), p. 145-148.
‘Levensschets van Mrg. A.J. Callier’, in: De Maasbode 28 april 1928, pp. 1-2.
‘Ontwerp voor een gebrandschilderd venster, te plaatsen in eene zaal voor samenkomsten van bouwkundigen, Jury-rapport’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 2 (1894), p. 58. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
‘Vragenbus’ in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 26 (1923), p. 115.
‘Z.D.H. Mgr. A.J. Callier en de bouw der kathedrale kerk van Sint Bavo in: De Maasbode 28 april 1928.
A
Acs, Ilona, De controverse over het verbod op het verrichten van de salaat in de moskee-kathedraal van Córdoba, Masterscriptie Utrecht 2014. | http://bit.ly/1MVhoio
Aengenent, J.D.J., ‘Het oordeel Gods over de vervolgers der H. Kerk’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 138-141.
Akker s.j, Dries van den, en Albert Gerritsen, ‘Hoe wordt men heilig’, op: heiligen.net, http://bit.ly/29nGxlo (vanaf 2007).
Akker, Paul van den, Looking for lines, Theories on the essence of art and the problem of Mannerism, Amsterdam 2010.
Alberts, Matthijs, God en het probleem van het kwaad, De moderne godsdienstfilosofie in vergelijking met Thomas van Aquino, Amsterdam z.j. (2012). | http://bit.ly/1Xr18uA
Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam, 1893-1926, op: tresor.tudelft.nl, http://bit.ly/Architectura-Tresor (z.j.).
Arrhenius, Thordis, ‘John Ruskin’s Daguerreotypes of Venice’, in: Paper från ACSIS nationella forskarkonferens för kulturstudier, Norrköping 13–15 juni 2005. | http://bit.ly/29mBOAo
Averkamp, A., ‘Zesde jaarverslag van den Katholieken Kunstkring: De Violier’, in: Van Onzen Tijd 8 (1907-1908), pp. 3-29. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
B
Bähr, Karl, Symbolik des Mosaischen Cultus, Heidelberg 1837-1839. | http://bit.ly/29mDJVN
Bakker, H.A., ‘Plaats en betekenis van Rom. 11 voor een theologie van hoop’, op: whitefield.nl, http://bit.ly/1Mm7YhZ, (2003).
Bakker, Ineke (C.E.), Een Hemelkoningin, twee visies. De Hemelkoningin in Jer. 7 en 44, Maria Hemelkoningin in het christendom, Utrecht 2009. | http://bit.ly/29mAwpj
Bandmann, Günther, Mittelalterliche Architektur als Bedeutungsträger, Bonn 1951.
Bank, Jan en Maarten van Buuren, 1900. Hoogtij van burgerlijke cultuur, Den Haag 2000. | http://bit.ly/1H2911b
Bänziger, Max, ‘Monumenta Informatik, Internet/Intranet Solutions in Philology and Paleography’, op: monumenta.ch (laatste update juli 2015).
Barendse, B.A.M., Thomas van Aquino: een geloof op zoek naar inzicht, Baarn, z.j. [1968].
Bax, Marty, Het web der schepping. Theosofie en kunst in Nederland van Lauweriks tot Mondriaan, Amsterdam 2004 (proefschrifteditie VU Amsterdam).
Beijck, Joh. W., Plannen voor de versiering van de kathedrale basiliek van Sint Bavo te Haarlem, zoals is voorzien [NHA, Parochiearchief Bavo, nr 25.], 1951.
Beijk, Joh. W.B., De nieuwe Sint Bavo te Haarlem, 1948.
Bekkers, Th.M.P., Een nieuw kunstwerk in de kathedraal St. Bavo’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 17 (1914), pp. 321-326.
Bekkers, Th.M.P., en C.N.J. Meijsing, De Kathedraal van Haarlem, 1923.
Bekkers, Th.M.P., en E.H. Rijkenberg, Uit Hollands paradijs. De eigen heiligen en heilige plaatsen van het bisdom van Haarlem beschreven, Leiden 1918.
Benedictus, ‘Regel voor monniken’, op: intratext.com, http://bit.ly/Benedictus-regel, (1996-2007).
Bergen o.p., Raymond van, ‘Glasschilderkunst’, in: Ars sacra, Verzameling van de belangrijkste werken van gewijde kunst in de laatste tien jaren ten behoeve van den Katholieken Eeredienst tot stand gekomen, Amsterdam z.j. (1929), pp. 67-71.
Berlage Nzn., H.P., Jonas Ingenohl, Joseph Th. J. Cuypers, ‘Prijsvraag uitgeschreven in 1894 door het Genootschap “Architectura el Amicitia’” voor het: Ontwerp voor een gebrandschilderd venster, te plaatsen in eene zaal voor samenkomsten van bouwkundigen, Jury-rapport’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia, Amsterdam 2 (1894), p. 58. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Berlage, H.P., ‘Slotvoordracht en samenvatting’, in: Bouwkunst. Zeven voordrachten over bouwkunst, gehouden vanwege ‘t Genootschap Architectura et Amicitia, Amsterdam, z.j. (1908), pp. 343-394.
Bestek en voorwaarden voor het gedeeltelijk voltooien der Kathedrale kerk St. Bavo te Haarlem, volgens ontwerp van Joseph Cuypers, architect civ.-ing te Amsterdam, Amsterdam 1902.
Bestek en voorwaarden waarnaar zal worden aanbesteed: het bouwen der Kathedrale Kerk van St. Bavo te Haarlem met torens, sacristieën, kapellen en pastorie volgens ontwerp van Joseph Cuypers te Amsterdam, bestek no. 47, Amsterdam 1895.
Bideault, Maryse, ‘Les Arts arabes ([1868]-1873)’, in: Jules Bourgoin (1838-1908), L’obsession du trait, Paris, Institut national d’histoire de l’art (‘Les catalogues d’exposition de l’INHA’), 2012, op: site Institut nationale de l’Histoire d’Art, http://inha.revues.org/4586 (2015).
Blanc, Charles, Grammaire des arts du dessin, architecture, sculpture, peinture, Parijs 1870 (tweede druk). | http://bit.ly/1R8KtZR
Blotkamp, Carel, e.a. Kunstenaren der idee. Symbolistische tendenzen in Nederland ca. 1880-1930, Den Haag 1978, Tent cat. Haags Gemeentemuseum Den Haag.
Bock, M., ‘Cuypers Berlage De Stijl, twee ruimteconcepties’, in: Forum 30 (1986), pp. 98-109.
Bohan, Judith i.s.m. Irene Dekker, Kleuronderzoek exterieur Sint Bavo, PowerPointpresentatie 6 juni 2013 (met literatuuroverzicht).
Bohan, Judith, Archiefonderzoek kleurgebruik exterieur Sint Bavo kathedraal Leidsevaart 146 te Haarlem, deel 2, 3 en 4, Haarlem 2011.
Bohan, Judith, Archiefonderzoek kleurgebruik exterieur Sint Bavo kathedraal Leidsevaart 146 te Haarlem, deel 2, 3 en 4, Haarlem 2011.
Bohan, Judith, Kleurenpalet nieuwe Sint Bavo kathedraal, PowerPointpresentatie 8 juli 2013.
Bohan, Judith, Kleuronderzoek blauwe afwerking voegwerk interieur nieuwe Sint Bavo kathedraal Leidsevaart 146 te Haarlem, deel 2, 3 en 4, Haarlem 2012.
Bohan, Judith, Kleuronderzoek exterieur & interieur schip, Haarlem april 2015.
Bohan, Judith, m.m.v. Christine van Laar, Presentatie kleuronderzoek interieur kapellen schip, Haarlem juni 2015.
Bohan, Judith, m.m.v. Christine van Laar, Rapportage kleuronderzoek schip, Nieuwe Sint Bavo kathedraal, Haarlem 2015.
Bohan, Judith, Rapportage kleuronderzoek exterieur nieuwe Sint Bavo kathedraal Haarlem, Haarlem 2013.
Bohan, Judith, Rapportage kleuronderzoek interieur nieuwe Sint Bavo kathedraal, Leidsevaart 146 te Haarlem, Haarlem 2014.
Bohan, Judith, Rapportage kleuronderzoek interieur nieuwe Sint Bavo kathedraal Haarlem, Haarlem 2014.
Bolondi, Laura en Philip Weijers, Sicut sponsa ornata, Haarlem 2013.
Bonin, Thérèse, ‘Thomas Aquinas in English, A Bibliography’, op: duq.edu, http://bit.ly/29mEaQ0 (1998–2016).
Boom, A. van der, ‘Mozaïek Jan Loots’, in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift (1925) p. 294
Bosman, Frank G., en Harm Goris, ‘Christelijke heiligen’, op: lucepedia.nl, http://bit.ly/Heiligen-Lucepedia (2011-2014).
Bots, P.M., ‘Goethe’s Faust in zijn ongeloof’, in: De katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 84 (1883) pp. 169-185. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Bottemanne, C.J.M., ‘Aan den Hoofdredacteur van De Katholiek’, De katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 61 (1872) pp. 135-140. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Bottemanne, Caspar J.M., ‘Eer uwen vader en uwe moeder’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 180-182.
Bourassé, J.-J., J. Mason Neale et Benj. Webb, Du symbolisme dans les églises du moyen age,. Tr. de l’Anglais par M.V.O. Avec une introduction, des additions et des notes, Tours 1847. | http://bit.ly/1JVTsLb
Bourgoin, Jules, Les Arts arabes, architecture, menuiserie, bronzes, plafonds, revêtements, pavements, vitraux, etc. avec un texte descriptif et explicatif et le trait général de l’art arabe, Paris 1873. | http://bit.ly/1ThESQ8
Bourgoin, Jules, Les Élements de l’Art Arabe.Le trait des entrelacs, Parijs 1879. | http://bit.ly/1Q1MLJk
Brom, G., ‘Thijm en Broere’, in: De Beiaard 5 (1920), deel 2, pp. 141-185.
Brom, G., Cornelis Broere en de katholieke emancipatie, Utrecht/Antwerpen 1955.
Brom, G., Herleving van de kerkelike kunst in katholiek Nederland, Leiden 1933.
Brom, G., J.A. Alberdingk Thijm, Utrecht/Antwerpen 1961.
Brom, G., Romantiek en Katholicisme in Nederland, 2 delen. Groningen/Den Haag 1926.
Brom, Gerard, ‘De leek in de kerkgeschiedenis’, in: Annalen van het Thijmgenootschap 37 (1949), pp. 24-45.
Brom, Gerard, ‘Levensbericht van J.A. de Rijk’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (1897), pp. 225-256 | http://bit.ly/1yVPXdh
Brom, Gerard, Herleving van de wetenschap in Katholiek Nederland, Den Haag 1930.
Brom, Jan, ‘Een zilveren wierookvat ontworpen door Martin Schongauer’, in: Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond 5 (1903-1904), pp. 146-151. | http://bit.ly/29mF5A1
Brouwers, J.W., Neerlands keizerlijk kapittel, Neerlands eerste christenkerk, Neerlands oudste kathedraal met hare XIXe eeuwsche muurschilderingen, een woord gesproken in regt voor allen te Amsterdam, Amsterdam 1864. | http://bit.ly/Brouwers-dbnl
C
Callier, A.J., Katechismus of Christelijke Leer ten gebruike der Nederlandsche bisdommen voorgeschreven voor het bisdom Haarlem, Haarlem 1918.
Candler, Peter M, ‘The logic of Christian humanism’, in: Communio, International Catholic Review 36 (2009), pp. 69-91.
Catalogus van de bibliotheek van het Seminarie Hageveld, 12 delen (terminus ante quem 1888): NHA, archief Hageveld, nr 678.
Catholic Encyclopedia, New York 1907-1913. | http://bit.ly/Catholic-Encyclopedia
Caumont, A. de, Abécédaire ou rudiments d’archéologie, z.pl. 1867 (5de druk; eerste druk 1850).
Chevreul, E., Des Couleurs et leurs applications aux arts industriels à l’aide des cercles chromatiques, Parijs 1864 (met atlas).
Chevreul, E., Exposé d’un moyen de définir et de nommer les couleurs, Parijs 1861 (met atlas).
Collections scientifiques & artistiques formees par feu monsieur le dr. J.A. Alberdingk Thijm, 4 delen, Veilinghuis Frederik Muller & Co, Amsterdam 1890.
Collins, Joseph B., ed. and trans., The Catechetical Instructions of St. Thomas, Fort Collins 2000 (1ste dr. 1939). | http://bit.ly/1N2Cuvc
Concilie van Trente, ‘25e Zitting – Decreet over de verering van relikwieën van heiligen en over de afbeeldingen van heiligen’, op: rkdocumenten.nl, http://bit.ly/Trente-1 (3 december 1563).
Corpus thomisticum, Fundación Tomás de Aquino, 2013. | www.corpusthomisticum.org
Crutzen, Frans, Cuypers & Stuyt in Klimmen, Klimmen-Ransdaal 2015.
Cuypers, J.Th.J. (toeschrijving van monogram TH), Tentoonstelling der werken van dr P.J.H. Cuypers, architect der Rijksmuseumgebouwen, als overzicht van diens kunstenaarsloopbaan gedurende meer dan vijftig jaren, omvattende bouwkundige ontwerpen, eigenhandige schetsen van bouwwerken, meubels, decoratieve schilderwerken, enz., ingericht door het genootschap Architectura et Amicitia, Tent.cat. Amsterdam, Stedelijk Museum 1907.
Cuypers, J.Th.J. (toeschrijving), Hetwerk van P.J.H. Cuypers 1827-1917, z. pl., 1917, p. 24.
Cuypers, J.Th.J., ‘Antoon Derkinderen’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 14 (1906), p. 364. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Cuypers, J.Th.J., ‘De neutraliteit onzer kerkelijke kunst in gevaar?’, in: Van Onzen Tijd 14 (1913-1914), pp. 764-766. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Cuypers, J.Th.J., ‘Het gebrandschilderd glas onzer kerken’, in: Gildeboek 2 (1919-1920), pp. 194-201.
Cuypers, Jos. en Jan Stuyt (Constructie) en Xav. Smits (Symboliek), De nieuwe St. Jacob te ‘s-Hertogenbosch, ‘s-Hertogenbosch 1907.
Cuypers, Jos. Th. J., ‘Middeleeuwsche bouwkunst’, in: Bouwkunst. Zeven voordrachten over bouwkunst, gehouden vanwege ‘t Genootschap Architectura et Amicitia, Amsterdam, z.j. (1908), pp. 185-216.
Cuypers, Jos., ‘P.J.H. Cuypers’, in: Dr Cuypers Gedenkboek 1827 – 1927, Sittard, pp. 9-10.
Cuypers, Joseph (toeschrijving), Gedenkschrift bij de Onthulling van het Gedenkteken voor Dr. P.J.H. Cuypers nabij de Munsterkerk te Roermond op den 103den verjaardag zijner geboorte aangeboden door de NV Kunstwerkplaatsen Cuypers & Co 16 Mei 1930, Roermond z.j. (1930).
Cuypers, Joseph Th. J., ‘Jeugdherinneringen’, in: Thijmnummer, De Beiaard 5 (1920), pp. 37-42.
Cuypers, Joseph, ‘Bij de uitvaart van z. H. Exc. Mgr. Aengenent’, in: Het R.K. bouwblad; officieel orgaan der Algem[eene] Katholieke Kunstenaarsvereeniging 7 (1935), p. 77.
Cuypers, Joseph, ‘De nieuwe kathedrale kerk van Sint Bavo te Haarlem’, in;: Katholieke Illustratie 30 (1896-1897), pp. 121-123.
Cuypers, Joseph, ‘In memoriam Mgr. A.J. Callier Bisschop van Haarlem’, Het Gildeboek, 11 (1928), nummer 3, p. 97.
Cuypers, Joseph, ‘Kunstbeschouwing over Arabische kunst’ (lezing), ‘Verslagen, Technische Vakvereeniging, Afdeeling Amsterdam, Vergadering van 21 maart 1900’, in Architecura 8 (1900), p. 108 | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Cuypers, Joseph, ‘Over kerkelijke glasschilderkunst’, in: Van Onzen Tijd 15 (1914-1915), nummer 2, I, pp. 23-26; nummer 3, II, pp. 29-33; nummer 4, III, pp. 48-51. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Cuypers, Joseph, ‘Over kleur’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 8 (1900), p. 330. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Cuypers, Joseph, ‘Van hedendaagsche bouwkunst in ‘t algemeen en de kathedraal van Sint Bavo in ‘t bijzonder.’, in: Van Onzen Tijd 7 (1906-1907), pp. 1-16; 100-116. | http://bit.ly/29uZKoZ
Cuypers, Joseph, Decoratieve schildering in de St. Laurentiuskerk te Dongen, door Joan Collette en de Kunstwerkplaatsen Cuypers & Co, in: Gildeboek 5 (1923), pp. 54-62.
Cuypers, Joseph, Symboliek aanteekeningen 1915 november studie, handschrift van een lezing, archiefcollectie Joseph Cuypers GAR.
Cuypers, P.J.H, ‘De heilige linie, woord ter inleiding’, in: J.F.M. Sterck, red., J.A. Alberdingk Thijm, werken IV, kunst en oudheidkunde I, Amsterdam/Den Haag 1909 (1e dr. 1843-1848/1857), pp. xiv-xvi. | http://bit.ly/Thijm-Sterck-Oudheidkunde
Cuypers, P.J.H., ‘Jozef Alberdingk Thijm, 1820 XIII augustus 1920, Eerste ontmoeting ─ uit brieven’, in: Thijmnummer, De Beiaard 5 (1920), pp. 5-16.
Cuypers, P.J.H., (en Joseph Cuypers [toeschrijving]), ‘Over kleurenleer’, Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia, Amsterdam 8 (1900), pp. 271-272. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Cuypers, P.J.H., (en Joseph Cuypers [toeschrijving]), ‘Over kleurenleer’, Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 17 (1900), pp. 271-272. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Cuypers, P.J.H., De oude gilden en de tegenwoordige ambachtsstand; voordracht gehouden voor de afdeeling Amsterdam van den Nederlandschen Rooms Katholieken Volksbond, Amsterdam, z.j. (1892).
D
Dagnino, Roberto, Twee Leeuwen, Een Kruis. De rol van katholieke culturele kringen in de Vlaams-Nederlandse verstandhouding (1830-ca. 1900), Hilversum 2015.
De kathedrale parochie “St. Bavo” te Haarlem – Mei 1898 – Mei – 1948, Haarlem 1948.
De katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift, (1842-1924), op: dbnl.org, http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift.
Denslagen, Wim en Aart de Vries, Kleur op historische gebouwen. De uitwendige afwerking met pleister en verf tussen 1200 en 1940, Den Haag 1984.
Didron, A.N., en Paul Durand, Manuel d’Iconographie Chrétienne Grecque et Latine, Traduit du Manuscrit Byzantin, Le Guide de La Peinture: Dionysius, of Fourna, ca. 1670-ca. 1745, Paris 1865. | http://bit.ly/1QO07GB
Didron, A.N., Iconographie Chrétienne, Histoire de Dieu, Parijs 1843.
Discipulus (pseudoniem J.J. Graaf), ‘Nu de meester is heengegaan’, De Katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 95 (1889), pp.151-164. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Donkers, Geert, ‘De Katholieke Kunstkring De Violier, 1901-1920’, in: Trajecta 10 (2001), pp. 112-135. | http://bit.ly/29mBa5Y
Dr Cuypers gedenkboek (1827-1927), uitgegeven door het Limburg Provinciaal Genootschap voor Geschiedkundige Wetenschappen, Taal en Kunst, Roermond 1927.
Dussen, Ad van der, ‘Het belang van de hermeneutiek’, op: ngk.nl, http://bit.ly/1OuySVy (2000).
E
Eck, C. van, Organicism in nineteenth-century architecture, an inquiry into its theoretical and philosophical background, Amsterdam 1993.
Efal, Adi, ‘Philology and the History of Art’, in: Bod, Rens, Jaap Maat and Thijs Weststeijn, The Making of the Humanities, deel 2, From Early Modern to Modern Disciplines, Amsterdam 2012, pp. 283-299. | http://bit.ly/1UIadga
Eggenkamp, W.M.N., Hans en Iesje Vermeulen, Gijs Frieling en Hein-Jan van Ogtrop, Projectplan nieuw kunstwerk ‘Het brandende braambos’ Gijs Frieling, Haarlem 2015.
Eggenkamp, W.M.N., Van Hoogevest Architecten en Antoon Erftemeijer, Kathedrale Basiliek Sint Bavo Haarlem Projectplan glas-in-loodramen schip, Haarlem-Amersfoort 2013, p. 9.
Eggenkamp, Wim, ‘Restauratie Kathedrale complex van Sint Bavo halverwege’, in: Haerlem Jaarboek 2014, Haarlem 2015, pp. 133-179.
Elders, Leo, Thomas van Aquino, Een inleiding tot zijn leven en denken, Almere 2012. | http://bit.ly/1UM3SjF
Erftemeijer, Antoon, ‘Toelichting Jan Dibbets op zijn ontwerpen’, in: W.M.N. Eggenkamp, Van Hoogevest Architecten en Antoon Erftemeijer, Kathedrale Basiliek Sint Bavo Haarlem Projectplan glas-in-loodramen schip, Haarlem-Amersfoort 2013, p. 9.
Erftemeijer, Antoon, Arjen Looyenga en Marieke van Roon, Getooid als een bruid, De nieuwe Sint-Bavokathedraal te Haarlem, Haarlem 1997.
Erftemeijer, Antoon, LICHTBEELDEN. Glas in lood van Jan Dibbets in de Nieuwe Bavo te Haarlem, Haarlem 2016.
Evers, Henri, ‘Het Oriëntalisme in de westersche architectuur’, in: Bouwkundig weekblad 14 (1894), pp. 93-95, 107-110, 124-126, 146-148, 161-163, 184-197. | http://bit.ly/29v0gne
Evers, Henri, en J.P. Stok Wzn, ‘De nieuwe Remonstrantsche Kerk te Rotterdam’, in: Bouwkundig Tijdschrift 16 (1898), pp. 1-7. | http://bit.ly/29v16QJ
F
Fabryck, De, Bavo constructie & materialen, Utrecht 2010-2011.
Fabryck, De, Bavo fasering & waardestelling, Utrecht 2010-2011.
Fabryck, De, Bavo ruimteboek koor & transept, Utrecht 2010-2011.
Fabryck, De, Bavo ruimteboek souterrain, Utrecht 2010-2011.
Frans van Gaal, Wies van Leeuwen, Theo van Oeffelt, Architect van het Rijke Roomse Leven. Leven en werk van Jan Stuyt, (verschijnt in 2016).
Fritz Cates, Diana, Aquinas on the Emotions: A Religious-Ethical Inquiry, Georgetown 2009.
G
Gage, J., Colour and culture, Londen 1993.
Gallegos, Matthew, ‘Charles Borromeo and Catholic Tradition’, in: The sacred art journal 9 (2004). | http://bit.ly/1HKMJk9
GAR, Lijst van werken afkomstig uit de bibliotheek van P.J.H. Cuypers, bruikleen van het gemeentearchief te Roermond, z.j. 1988 (?).
Gasten, Andrea, ‘Pseudo-mathematica en beeldende kunst’, in: Blotkamp, Kunstenaren der idee, pp. 59-66.
Goeree, Willem, Mosaïze historie der Hebreeuwse kerke, deel 4, Amsterdam z.j. (na 1700). | http://bit.ly/29v1mPS
Goethe, J.W. von, ‘Von deutscher Baukunst (1772)’, in: Berliner Ausgabe. Kunsttheoretische Schriften und Übersetzungen, deel 19, Berlin 1960 ff | http://bit.ly/Goethe-Dom-Straatsburg
Goethe, J.W. von, Farbenlehre, met inleidingen en commentaren van Rudolf Steiner, Stuttgart 1988 (1e dr. 1979).
Gombrich, E.H., Kunst en illusie, de psychologie van het beeldende weergeven, Houten 1988 (1ste dr. 1959).
Goudeau, Jeroen, en Agnes van der Linden, Jan Stuyt (1868-1934), een begenadigd en dienend architect, Nijmegen 2011.
Gouwe, W.F., red., Glas in lood, De Toegepaste kunsten in Nederland, Rotterdam 1932.
Groot, J.V. de, ‘Vondel, in zijn ‘Bespiegelingen’’’, in: Dietsche Warande (nieuwe reeks) 1 (1876), pp. 31-55, 225-245, 456-457; ibidem 2 (1879), pp. 79-100; ibidem 3 (1881), pp. 23-43. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Groot, J.V. de, De H. Thomas van Aquino als wijsgeer : openingsrede bij de aanvaarding van het Kerkelijk Hoogleeraarsambt in de Wijsbegeerte van den H. Thomas van Aquino, aan de Universiteit van Amsterdam op maandag 1 oktober 1894, Amsterdam 1894.
Groot, J.V. de, Het leven van den H. Thomas van Aquino, Utrecht 1907 (1ste dr. 1881-1882).
Guéranger, Prosper, L’Année Liturgique – The Liturgical Year (1841-1875), op: liturgialatina.org, http://bit.ly/29v1AXa (vanaf 2000).
Gugel, E. en J.H.W. Leliman, Geschiedenis van de bouwstijlen in de hoofdtijdperken der architektuur, 2 delen, vierde druk, Rotterdam, z.j. (1915-1918).
Guichard, E., Harmonie des Couleurs, (Parijs, circa 1867). | http://bit.ly/Guichard-Couleurs
H
H., ‘Het veertiende eeuwfeest van den H. Benedictus te MonteCassino’, in: De katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 78 (1880) pp. 333-337. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
H.R. (E.H. Rijkenberg?), ‘Kerkelijke kunst. Symbolen der Allerzuiverste Moeder-Maagd’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 4 (1901), pp. 604-605, 663-664, 685, 702, 714, 734, 749, 780, 789-790, 813, 814, 828, 829.
Handleiding selectie en registratie jongere stedebouw en bouwkunst (1850-1940), Rijksdienst voor de Monumentenzorg Zeist, oktober 1991.
Haran, Menahem, Temples and Temple-Service in Ancient Israel: An Inquiry into Biblical Cult Phenomena and the Historical Setting of the Priestly School, Winona Lake 1995 (1ste dr. 1978). | http://bit.ly/1Tn0KtE
Hartelman, B. en Frits Niemeijer, Cuypers op de Kranenburg, de basis voor een kerkdorp, Vorden 2007.
Haslinghuis, dr. E.J. en Janse, dr. Ing. H., Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, Leiden, 2001.
Haslinghuis, E.J., ‘Kathedraal en parochiekerk’, in ‘De nieuwe St. Bavo voltooid’, in: De Maasbode, 26-07-1930, Avondblad pp. 1-2, via Delpher.nl. | http://bit.ly/1T4p4nW
Heijenbrok, J., Guido Steenmeijer, Katrien Timmers, red., Wat een weelde. Tien eeuwen Kasteel de Haar, Zwolle-Amersfoort 2013.
Heine, Heinrich, Deutschland. Ein Wintermärchen, Hamburg 1844. | http://bit.ly/1N0AeF0
Heinze-Prause, Roswitha, en Thomas Heinze, Kulturwissenschaftliche Hermeneutik: Fallrekonstruktionen der Kunst-, Medien- und Massenkultur, Opladen 1996.
Helfta, Gertrudis van, M. Winkworth, M. Marnau en Louis Bouyer, The herald of divine love, New Jersey 1993. | http://bit.ly/1Gx1tWs
Hendriks, Leo en Jan van der Hoeve, Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek, Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2011.
Henneman, J.J., ‘Mgr Dr Antonius H.L. Hensen Rotterdam 30/5 1854 – ‘s Gravenhage 4/12 1932’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (1934), pp. 49-59 | http://bit.ly/1iRrCVU
Henry, H. (1912). ‘The Te Deum’, in: The Catholic Encyclopedia, deel 14 (1912). | http://bit.ly/Catholic-Encyclopedia
Hoff, Aug., ‘De religieuse kunst van Thorn Prikker’, in: Gildeboek 1924, pp. 119-130.
Hond, J. de, Verlangen naar het oosten. Oriëntalisme in de Nederlandse cultuur ca. 1800-1920, Leiden 2008.
Hoogewoud, G., J.J. Kuyt, A. Oxenaar, P.J.H. Cuypers en Amsterdam, gebouwen en ontwerpen, 1860-1898, Amsterdam 1985.
Hoogveld, Carine, Ellinoor Bergvelt en Frans van Burkom, Glas in Lood in Nederland, 1817-1968, Den Haag 1989.
Hoste, Huib, ‘Meubels van Michel Cuypers’, in: Van Onzen Tijd 18 (1917-1918), pp. 202-206. | http://bit.ly/29gMXD0
Hout, Nico van, Het onvoltooide schilderij, Antwerpen 2012.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘“Een godin die nooit onverschillig blijkt”, De polychromie in de Teekenschool te Roermond’, in: Spiegel van Roermond 5 (1997), pp. 8-19. | http://bit.ly/Hubar-Teekenschool-1997
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘“Eerdienst en kunst op het naauwst vereenigd”, de katholieke esthetica van C. Broere en J.A. Alberdingk Thijm voltooid in het Rijksmuseum te Amsterdam’, in: Esthetica tussen Klassiek en Romantiek, themanummer van ‘Geschiedenis van de Wijsbegeerte in Nederland’, Rotterdam 1992, pp. 151-176.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘De gepatineerde droom, The Spectator-artikelen van Joseph Addison als prelude op het ‘schilderachtige’, in: Eck, C. van, J. van den Eynde, W. van Leeuwen, red., Het schilderachtige, studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1990, Amsterdam 1994, pp. 34-44.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘De kunstenaar als “kleine zelfstandige”, de ambities en de praktijk van de schilder Théodore Schaepkens’, in: Himmelreich, Ad., red., Théodore Schaepkens 1810-1883, Maastricht 1990, pp. 57-86.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘Deelhebben aan de kunst. J.A. Alberdingk Thijm als romanticus’, in: Geurts, P.A.M. A.E.M. Janssen, C.J.A.C. Peeters en Jan Roes, red., J.A. Alberdingk Thijm, erflater van de negentiende eeuw, Baarn 1992, pp. 125-143.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, ‘Van monument in de marge tot symbolische architectuur, de Munsterkerk te Roermond als toetssteen der stijlkritiek I’. In: Bulletin KNOB 87 (1988), pp. 9-20. | http://bit.ly/29itMZR
Hubar, Bernadette van Hellenberg Hubar, ‘De nieuwe Bavokathedraal te Haarlem. Het boek dat tijdens de restauratie geschreven werd’, op: ifthenisnow.eu, http://bit.ly/Ifthenisnow-Bavo (2015).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘“Eene voorstelling van eenheid uit het vele”’, Bulletin KNOB 83 (1984), pp. 119-143. | http://bit.ly/Themanummer-KNOB-Servaas-1984
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Bundels licht in de nieuwe Bavo’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/HD-VHH-Polak (2014).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Caelestis urbs Jeruzalem’, op: vanhellenberghubar.org, http://wp.me/P4eh3s-cp (2014).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘De muziek van het licht’, Cuypers’ polychromie, Ohé en Laak 2007. | http://bit.ly/Cuypers4all
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘De nieuwe Bavo bloeit’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/Bavo-Flora-Gslide (2016).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Een kroon en een ster’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/1WS3DaP (2016).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Een visitekaartje in “weinig ooglijke veldovensteen”, de transformatie van Graeterhof onder P.l.H. Cuypers’, in: Spiegel van Roermond 12 (2004), pp. 62-75. | http://bit.ly/Hubar-Graeterhof
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Het ciborium-altaar van de Sint-Servaaskerk te Maastricht (1884), Tussen wierook en verguizing’, in: De Sluitsteen, bulletin van het Cuypersgenootschap 1 (1985), pp. 26-44.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Het poepende mannetje op de nieuwe Bavo’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/VHH-nBavo-po (2016) | ifthenisnow.nl, http://bit.ly/ITIN-nBavo-po (2016).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Het Vagevuur in de Paterskerk’, op: vanhellenberghubar.org, http://wp.me/P4eh3s-a4 (2014).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Hommage aan het team’, op: vanhellenberghubar.org, http://wp.me/P4eh3s-7q (2013).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Jan Dibbets ontmoet Joseph Cuypers, op: vanhellenberghubar.org, http://wp.me/p4eh3s-Uo (2014).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Kunst met een kleine en een grote K in de nieuwe Bavo’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/nieuweBavo-kunst (2015-2016).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘Tussen ἰχθύς en garnaal’, op: vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/23dQKYj (2015).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, ‘What’s in a name: Jos, Jos. of Joseph?’, op vanhellenberghubar.org, http://bit.ly/1LmJgbB (2016).
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Angelique Friedrichs en Gerard van Wezel, De genade van de steiger, monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum, Amersfoort-Zutphen 2013.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Arbeid en Bezieling; de esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdingk Thijm en V.E.L. de Stuers, en de voorgevel van het Rijksmuseum, Nijmegen 1997.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Auro intextum (met goud doorstikt), Kathedrale basiliek Sint Bavo te Haarlem, waardenstelling in modules, Ohé en Laak 2013.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Gert van Kleef en Wies van Leeuwen, ‘Argumenten in beroep tegen het afwijzen van de St. Vituskerk te Blauwhuis van P.J.H. Cuypers (1827-1921) als te beschermen monument’, in: De Sluitsteen 6 (1990), pp. 39-47.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Hubar, Caelestis urbs Jeruzalem, lezing gehouden in de Sint-Bavokathedraalop 3 maart 2014.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Reconstructie polychromie Domus aurea en turres, Ohé en Laak, 2014.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Rien de pareil, Cultuur- en bouwhistorische analyse Stedelijk museum ‘Het huis van Cuypers’ te Roermond, deel 2 Icoon van de natie, Res nova, Ohé en Laak 2007. | http://bit.ly/Cuypers4all
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Rien de pareil, Cultuur- en bouwhistorische analyse Stedelijk museum ‘Het huis van Cuypers’ te Roermond, deel 1 de stad in het klein, Res nova, Ohé en Laak 2007. | http://bit.ly/Cuypers-Cassette | http://bit.ly/Cuypers4all
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Te Deum laudamus, De tekstband in schip, transept en koor van de nieuwe Bavo, Ohé en Laak 2015.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Tussen litanie en Hooglied. De torens van Maria of de torens van de bruid? Kathedrale basiliek Sint Bavo te Haarlem, Ohé en Laak 2014.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Verhalen op de muur, De schilderingen in de Clemenskerk van Merkelbeek, Brunssum 2014. | http://bit.ly/Clemenskerk-inkijkbestand
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Wies (A.J.C.) van Leeuwen, ‘“Een gemutileerde Cuypers aanbidden?”, De restauratie van de Maastrichtse Sint-Servaas’, in: Heemschut 61 (1984), pp. 128-131. | http://bit.ly/Servaas-gemutileerde-Cuypers
Hubar, Bernadette van Hellenberg, Wies van Leeuwen en David Mulder, Bovendonk te Hoeven, Cultuur- en bouwhistorische analyse van het voormalige seminariecomplex van Pierre J.H. en Joseph Th.J. Cuypers, Res nova, Ohé en Laak 2008. | http://bit.ly/Cuypers-Bovendonk
Hulshof o.p., Ben, Laurentiuskerk Ginneken, Een iconografie, Breda 2012.
Hunen (eindred.), Michiel van, e.a., Historisch metselwerk, instandhouding, herstel en conservering, Amersfoort-Zwolle 2012.
Hunink, Vincent en Mark Nieuwenhuis, Jacobus de Voragine, De hand van God, De mooiste heiligenlevens uit de Legenda Aurea, Amsterdam 2006.
J
Japin, Arthur, De gevleugelde, Amsterdam-Antwerpen 2015.
Jones, O., The Grammar of ornament, Londen 1856. | http://bit.ly/1RlWwRt
Jong, E. de, en A.J.J. Mekking, A.M. Koldeweij en A. van Run, ‘Een studie over het bergportaal en de bergpoort van de Sint Servaaskerk te Maastricht’, in: Publications de la société historique et archéologique dans le Limbourg 113 (1977) pp. 34-192.
Jongh, E. de, ‘Realisme en schijnrealisme in de Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw’, in: Tent.cat. Europalia Brussel 1971, Rembrandt en zijn tijd, Brussel 1971, pp. 143-194.
Juffermans, C.J. , ‘Het voltooide gedeelte van de Nieuwe Sint-Bavo’, in: Sint Bavo Godsdienstig Weekblad voor het Bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 301-303.
Jung, C.G, R. van Limburg, Annelies Hazenberg, Karen M. Hamaker-Zondag en Hugo van Hoorweghe, Psychologische typen, (1ste dr. 1921), Rotterdam 2003. http://bit.ly/1RSjUXR
K
Kaag, A.H.W., ‘In Palestina vóór 2000 jaar’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 135-138; 152-154; 168-171.
Kalf, J., ‘Vierde jaarverslag van den Katholieken Kunstkring: De Violier’, in: Van Onzen Tijd 6 (1905-1906), pp. 130-142. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Kalf, J., en P.J.H. Cuypers (voorwoord), De katholieke kerken in Nederland, dat is de tegenwoordige staat dier kerken met hunne meubeling en versiering beschreven en afgebeeld, Amsterdam 1916.
Kalf, J., Iconografie der R.K. parochie-kerk St. Anna te Breda, Haarlem 1905.
Kalf, Jan, ‘De bouwmeester Joseph Cuypers’, in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift 18 (1908), pp. 360-375. | https://www.dbnl.org/tekst/_els001190801_01/_els001190801_01_0048.php
Kalmthout, Ton van, Muzentempels: multidisciplinaire kunstkringen in Nederland tussen 1880 en 1914, Hilversum 1998.| http://bit.ly/1Adtdt7
Kennedy, D., ‘St. Thomas Aquinas’, in: The Catholic Encyclopedia, deel 14 (1912). | http://bit.ly/Catholic-Encyclopedia
King, T.H. (bewerker), Les vrais principes de l’architecture ogivale ou chrétienne, avec des remarques sur leur renaissance au temps actuel. Remanié et développé d’après le texte anglais de A.W. Pugin et traduit en français par P. Lebrocquij, Brugge 1850.
Kingma, Eloe, De mooiste onder de vrouwen. Een onderzoek naar religieuze idealen in twaalfde-eeuwse commentaren op het Hooglied, Hilversum, Verloren, 1993. | http://bit.ly/Kingma-Hooglied
Kleef, Gert van, ‘Verloren macht en pracht in de Sint-Dominicuskerk’, in: Macht en pracht, Open Monumentendag, Alkmaar 2013, pp. 393-413.
Kleef, Gert van, Bouwstenen voor een speurtocht, Brochure bij de aanbieding van Cuypers en Stuyt in Klimmen, geschreven door pastoor Frans Crutzen, op 15 november 2015, Amsterdam 2015.
Koenders, A.J. en Huf, O., Handboek der liturgie, met een woord over liturgie-literatuur, 2 delen, Nijmegen 1914-1915. | http://bit.ly/29gyF56
Koldeweij, A.M., ‘Het Bergportaal en de Bergpoort van de Sint-Servaaskerk te Maastricht’, in: Bulletin KNOB 83 (1984) pp. 144-158.
Kolman, Chris, Ben Kooij, Ben Olde Meierink, Ronald Rommes, Ronald Stenvert, Margreet Tholens, Monumenten in Nederland. Utrecht, Zeist 1996. | http://bit.ly/29v2Bys
Kotzur, Hans–Jurgen, ed., Rabanus Maurus, Auf den Spuren eines karolingischen Gelehrten, Mainz am Rhein 2006.
Kramer, Bernadette J., Een lekenboek in woord en beeld : de Spiegel der minschliken zaligheid, Groningen 2013. | http://bit.ly/Gregorius-beelden-boeken-der-leken
Krautheimer, Richard, ‘Introduction to an “Iconography of Mediaeval Architecture”‘, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 5 (1942), pp. 1-33. | http://bit.ly/Krautheimer-Iconography-Anastasis
Kreuser, Johann P., Der christliche Kirchenbau, seine Geschichte, Symbolik, Bildnerei, nebst Andeutungen für Neubauten, deel 1, Bonn 1851. | http://bit.ly/Kreuser-Kirchenbau
Kreuser, Johann, Bildnerbuch als Leitfaden für Kunstschulen, Künstler, geistliche und weltliche Kunstfreunde zur Wiederauffrischung altchristlicher Legende, Paderborn 1863. | http://bit.ly/Kreuser-Bildnerbuch
Krol, Hans, ‘Historie van Landgoed en Seminarie Hageveld/’t Klooster in boekvorm samengevat’, op: librariana, http://bit.ly/1Tj305Q (2012).
Kromhout Cz., W. ‘Vrije uitoefening van het architecten bedrijf’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 1 (1893), pp. 173-175. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Kruijff, J.R. de, ‘Praeadviezen van de Bestuur der Maatschappij over de antwoorden der afdeelingen op de gestelde vragen’, in: Bouwkundig Weekblad 11 (1891), pp. 118-121. | http://bit.ly/29v0gne
Kumar, Manjit, Kwantum, Einstein, Bohr en het grote debat over de natuurkunde, Amsterdam 2014.
L
Lans, J.R. van der, ‘Het mooie in natuur en kunst en hoe dit te zien’, in: Het jaarboekje van Alberdingk Thijm, Almanak voor Nederlandsche Katholieken 59/10 (1900), 3-36, 248-253.
Leclercq, H., ‘Prosper Louis Pascal Guéranger’, in: The Catholic Encyclopedia, deel 7 (1910). | http://bit.ly/Catholic-Encyclopedia
Leeuwen, A.J.C. (Wies) van, ‘Het Rijksmuseum van romantische illusie tot monument met toekomst’, in: Cuypersbulletin 9 (2003), pp. 33-39.
Leeuwen, A.J.C. (Wies) van, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect, Zwolle Zeist 1995.
Leeuwen, A.J.C. van, P.J.H. Cuypers architect 1827-1921, Zwolle 2007.
Leeuwen, Wies (A.J.C.) van, ‘Het interieur van de Maastrichtse St.-Servaas; een restauratieprobleem’, Bulletin KNOB 80 (1981), pp. 73-88.
Leeuwen, Wies (A.J.C.) van, Alberdingk Thijm, bouwkunst en symboliek, Ohé en Laak 1989. | http://bit.ly/Van-Leeuwen-Thijm
Leeuwen, Wies (A.J.C.) van, en Bernadette van Hellenberg Hubar, ‘De beginselloosheid tot adagium verheven’, De polemische restauratie van de Sint-Servaas te Maastricht, De Sluitsteen 6 (1990-1991), pp. 75-97. | http://bit.ly/Evaluatie-Servaaskerk-1991.
Leeuwen, Wies van, ‘Tot sieraad der omgeving, Het kerkelijk bouwbedrijf van 1795 tot 1913, in: ‘Naar gothieken kunstzin. kerkelijke kunst en cultuur in Noord-Brabant in de negentiende eeuw, Den Bosch 1979, Tent. cat. Noordbrabants Museum Den Bosch, pp. 29-48.
Lennep, J. van en J.H.W. Unger, De werken van J. van den Vondel, 1587-1679, Leiden, 1888-1893.
Lenz, D., Zur Ästhetik der Beuroner Schule, Wenen-Leipzig 1898 (de datum van publicatie wijkt af van de totstandkoming i.c. van het laatste hoofdstuk in 1865). | http://bit.ly/29nxHZu
Leo XIII, ‘Aeterni patris’, in: De Katholiek 76 (1879), pp. 189-230. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Levie, S., e.a., Het vaderlandsch gevoel, Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis, Amsterdam 1978, Tent. cat. Rijksmuseum Amsterdam. | http://bit.ly/29u06g0
Ley, Herman de, ‘Filosofie als ambacht, De scholastieke methode’, op: cie.ugent.be, http://bit.ly/1QLY5tO (2008; 1ste druk 1993).
Liguori, Alphonsus de, De glorie van Maria, De uytlegging van den Salve Regina, Godvruchtige gebeden van verscheyde heyligen tot de Moeder Gods, novenen, meditatiën, redevoeringen op de byzonderste feestdagen van Maria en op hare droefheden, over de deugden van Maria, en godvrugtige oefeningen tot hare eer, Gent 1839 (1ste dr. 1750). | http://bit.ly/29ptKCJ
Linden, Agnes van der, Vrienden van Jan Stuyt en Louise Barozzi: Bijdragen aan een album anno 1928, Nijmegen 2015.
Linssen, G.C.P., In het teken van werk, Roermond 1996.
Lionnet, Jean, ‘De pelgrimstocht van een twijfelaar’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 363-365, 371-373, 388-389, 412-413, 421-422, 440-443, 458-461, 474-475, 490-492, 506-509, 525-527, 537-540, 552-554, 584-587, 603-605, 611-614.
Loos, J.C. van der, ‘Levensbericht van Mgr. J.J. Graaf’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1925, pp. 12-16.
Looyenga, A., Jan Stuyt en de Haarlemse kathedraal, lezing 2003.
Looyenga, A.J., ‘CUIJPERS, Josephus Theodorus Joannes (1861-1949)’ in: Biografisch Woordenboek van Nederland 3 (Den Haag 1989), op: resources.huygens.knaw.nl,http://bit.ly/1PcAbpk, (1989; 2013).
Lübke, W. (vertaling S. Calisch), ‘De restauratie-koorts. Wenken bij herstellen van oude bouwwerken’, in: Bouwkundige Bijdragen 13 (1863), pp. 33-42.
Maeyer, J. de, red., De Sint-Lucasscholen en de neogotiek, 1862-1914, Leuven 1988.
Mascini, Rob, Urbanuskerk Nes aan de Amstel, Nes aan de Amstel, z.j.
Mathieu (J.L.M.) Lauweriks (M.L.), ‘Restaureeren’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 6 (1898), pp. 136-137. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Mathieu (J.L.M.) Lauweriks, ‘De toepassing der meetkunde bij het ontwerpen van beeldhouwwerk’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 7 (1899), pp. 122-142.| http://bit.ly/Architectura-Tresor
Mathieu (J.L.M.) Lauweriks, ‘Schoonheidsleer’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 7 (1899), pp. 218-219 225-227, 233-234, 249-250, 257-258, 265-266, 273-274 281-282. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Mathijsen, Marita, De geest van de dichter. Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers, Amsterdam 1990. | http://bit.ly/29v37wb
McCartney, Dan G., ‘Literal and allegorical interpretation in Origen’s Contra Celsum’, Westminster Theological Journal 48.2 (1986), pp. 281-301. | http://bit.ly/1QNZSv0
Mechiels, Johannes, ‘Tussen crucifix en pantocrator, Mogelijkheden en moeilijkheden van hierotopie als benadering voor de westerse middeleeuwse kunst’, in: Barbara Baert & Niels Schalley (eds), De lagen van Jeruzalem, Facetten van een hemelse stad op aarde, Leuven 2013, pp. 153-167. | http://bit.ly/1Ow9sFP
Meer, F. van der, en G. Bartelinkg (inleiding en vertaling) en A. Zegveld (nawoord) Gregorius de Grote, Het leven van Benedictus, Nijmegen z.j. (1980).
Meiss, Millard, ‘Light as Form and Symbol in Some Fifteenth-Century Paintings’, in: The Art Bulletin 27 (1945), pp. 175-182. | http://bit.ly/1KqucNy
Mekking, A.J.J., De Sint-Servaaskerk te Maastricht, Bijdragen tot de kennis van de symboliek en de geschiedenis van de bouwdelen en de bouwsculptuur tot ca. 1200, Zutphen 1986.
Mekking, Aart J. J. en Ahsmann, Fred B. P., ‘Het iconografisch programma van de schildering tegen het koorgewelf van de Sint-Servaaskerk te Maastricht gereconstrueerd’, in: De Maasgouw 100 (1981) pp. 74-8
Meyere, Ludovicus, Meditatien op de principaelstee mysterien van het leven van Jesus Christus ende Maria, Beginnende van de eeuwige schickinge der Menschwordinge Christi, tot sijn bitter lyden, 3de druk, Gent 1715. | http://bit.ly/29v3wPb
Mieras, Mark, Ben ik dat? Wat hersenonderzoek vertelt over onszelf, Amsterdam 2010.
Molkenboer o.p., Bernard H., ‘De H. Thomas van Aquino in de schilderkunst’, in: A.W. van Winckel o.p. en F. van Goethem, red., S. Thomas van Aquino, Bijdragen over zijn Tijd, zijn Leer en zijn Verheerlijking door de Kunst, Hilversum 1927, pp. 143-223, platen 1-131.| http://bit.ly/1Qd8yOj
Molkenboer, Theo, ‘Volkskerken’, in: De Katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift, pp. 367-376. | http://bit.ly/1Uf0C3w
Mollevanger, Rijk en Niek van Balen, ‘Ingangen op Fens, bibliografie van krantenartikelen van Kees Fens 1954 tot 2008’, op: niekvanbaalen.net, http://bit.ly/1XoDAGC (1993-2016).
Möllmann, M. P. J., ‘De kerkwijding der nieuwe kathedraal’, in: Sint Bavo Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 290-297.
Mostert, Marco, 754, Bonifatius bij Dokkum vermoord, Hilversum 1999.
Mulder, David, en Thijs Stobbe, Inventaris van het persoonsgebonden archief Cuypers P.J.H. Cuypers (1827-1921) J.Th. J. Cuypers (1861-1949) P.J.J.M. Cuypers (1891-1982) archief 1851-1958, Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam 2008.
Mulders, Marc, Levend water, Opdracht van de vriendenkring van de Nieuwe Bavo, voor een versiering in de Doopkapel van de Kathedraal Sint-Bavo te Haarlem, Oostelbeers 2016.
Murphy, Joseph C., ‘Nervous Tracery: Modern Analogies between Gothic Architecture and Scholasticism’, in: Concentric: Literary and Cultural Studies 33.1 (2007), pp. 75-85. | http://bit.ly/1Pl1Gf4
Muthesius, S, The High Victorian Movement in Architecture, 1850-1870, Londen/Boston 1972.
N
Nai, ‘Op zoek naar een eigen stijl. Archief van J.Th.J. (Joseph) Cuypers ontsloten’, op: nai.nl, http://bit.ly/29BIIYq (z.j.).
Nieuwbarn, M.C., Desiderius Lenz o. s. b. schoonheidsleer der Beuroner kunstschool, Overzetting, aanteekeningen en illustratie uit de Beuroner kunst, Bussum 1912.
Nieuwbarn, M.C., Het Roomsche kerkgebouw, leer der algemeene symboliek en ikonografie onzer Katholieke kerken, Nijmegen 1908. | http://bit.ly/Nieuwbarn-bouwsymboliek.
Nieuwenhoff, W. van, ‘John Ruskin’, in: Studiën op godsdienstig, wetenschappelijk en letterkundig gebied 29 (1896), pp. 167-213. | http://bit.ly/29vHm1k
Nieuwenhoff, W. van, ‘Katholieke Kunst in de XXste eeuw’, in: Studiën; godsdienst, wetenschap en letteren 56 (1901), pp. 349-363 | http://bit.ly/29kWnUd
Nijhoff, C.W., ‘Arabische lijndoorvlechtingen (Les Arts Arabes et le trait géneral de 1’Art Arabe par Jules Bourgoin, Paris, Vve A. Morel et cie, 1873.)’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 10 (1902), pp. 189-190 (met drie platen tussen pp. 188-189); 198-199 (met een foto tussen pp. 198-199).| http://bit.ly/Architectura-Tresor
Nuijens, J.F., ‘Een praatje over de christelijke kunst’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 2 (1899), pp. 609-612, 625-628, 690-692, 705-708, 721-724, 737-740, 753-756, 770-774, 785-788, 807-810, 835-838.
Numan, André, ‘De twee westtorens van de Kathedrale Basiliek St. Bavo te Haarlem en de Tempel van koning Salomo’, in: Cuypersbulletin, nieuwbrief van het Cuypersgenootschap 21 (2016), pp. 9-27. | http://bit.ly/29pVQKB
O
Ogtrop H.J. van, In het leerhuis van Matteüs. De schriftlezingen van de liturgie van de zondag in hun relatie met het joodse geloofsgetuigenis A-jaar, Boxtel 1989.
Ogtrop, H.J. van, ‘Komt de Bavo ooit af? Ontdekkingen bij de restauratie van de kathedraal III’ (2013), op: kerkengek.nl (2014).
Ogtrop, H.J. van, ‘Licht en donker rond de Haarlemse Kathedraal’, in: Kroniek Informatiebulletin van de Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom (2015), nr 4, pp. 10-11. | http://www.kri-web.nl/het-kroniek-archief
Ogtrop, H.J. van, ‘Nieuwe schoonheid in het Schip van de Kathedrale Basiliek St. Bavo te Haarlem’ (2013), op: kerkengek.nl (2016).
Ogtrop, H.J. van, ‘Onder een koepel is het goed bidden’ (2002), op: kerkengek.nl (2014).
Ogtrop, H.J. van, ‘Verbijsterend actueel: ontdekkingen bij de restauratie van de kathedraal I’ (2012), op: kerkengek.nl (2014).
Ogtrop, H.J. van, ‘Verbijsterend actueel: ontdekkingen bij de restauratie van de kathedraal II’ (2012), op: kerkengek.nl (2014).
Ogtrop, H.J. van, Hij wil bij ons wonen, Kerkenbouw en bijbelse verbeelding in het bisdom Haarlem-Amsterdam, Haarlem 2009.
Ogtrop, Hein Jan van, In het leerhuis van Lucas. De schriftlezingen van de liturgie van de zondag in hun relatie met het joodse geloofsgetuigenis C-Jaar, Boxtel 1991.
Ogtrop, Hein Jan van, In het leerhuis van Marcus. De schriftlezingen van de liturgie van de zondag in hun relatie met het joodse geloofsgetuigenis B-jaar, Boxtel 1990.
Ogtrop, J.H. van, Dieu parmi nous … Het Oude Verbond verbeeld, Haarlem 2000.
Olyslager, H., Bisdom Haarlem, Haarlem, Schatkamer Sint Bavo, Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, Inventarisatie van het kunstbezit, SKKN, Utrecht 1999.
Oxenaar, Aart, P.J.H. Cuypers en het gotisch rationalisme. Architectonisch denken, ontwerpen en uitgevoerde gebouwen 1845-1878 (Dissertatie Universiteit van Amsterdam 2009), Rotterdam 2009.
P
Panofsky, E., Iconologie, thema’s en symboliek bij de renaissance‑schilders, Utrecht/Antwerpen 1970 (1e dr. 1962).
Peeters, C., De Sint Jan van Den Bosch en de neogotiek, in: ‘Naar gothieken kunstzin. kerkelijke kunst en cultuur in Noord-Brabant in de negentiende eeuw, Den Bosch 1979, Tent. cat. Noordbrabants Museum Den Bosch, pp. 87-98.
Peeters, C.J.A.C., De Sint Janskathedraal te ‘s-Hertogenbosch, Den Haag-Zeist 1964.
Peeters, K. (C.J.A.C.). ‘Dichterlijke visies op de gotische kathedraal, van Verlaine tot Marsman’, In: Nader beschouwd, een serie kunsthistorische opstellen aangeboden aan Pieter Singelenberg, Nijmegen 1986, pp. 87-106.
Pfeill, Karl Gabriël, ‘Johan Thorn Prikker’s beteekenis als voorlooper’, in: Opgang 12 (1932), pp. 651-655; 668-671.
Pius IX, ‘Apostoliesch schrijven van zijne Heiligheid Paus Pius IX, aangaande de uitspraak van het leerstuk der Onbevlekte Ontvangenis van de H. Maagd en Moeder Gods, in: De Katholiek 27 (1855), pp. 69-106. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Pius X, Pascendi Dominici Gregis, Over de leerstellingen van het modernisme, Rome 1907. | http://bit.ly/Pascendi-Pius-X
Plas, Michel van der, Vader Thijm, biografie van een koopman-schrijver, Baarn 1995.
Plas, Michiel van der, Uit het rijke Roomsche leven, (1ste dr.1963), Utrecht z.j. (circa 1964).| http://bit.ly/29z8WcI
Poelhekke, M.A.P.C., ‘Thijm’s levenszon’, in: Thijmnummer, De Beiaard 5 (1920), pp. 110-114.
Polman, M., De kleuren van het Nieuwe Bouwen tijdens het Interbellum in Nederland (proefschrift TU Delft), 2011. | http://bit.ly/29F3SVq
Potters, Marja, David Mulder en Thijs Stobbe, Inventaris van het archief Kunstwerkplaatsen Atelier Cuypers/Stoltzenberg, Cuypers & Co., N.V. Kunstwerkplaatsen archief 1852-1957, Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam 2008.
Potters, Marja, David Mulder en Thijs Stobbe, Inventaris van het archief van het architectenbureau Cuypers 1850-1958, Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam 2008.
Praet, J. van, Christelijke onderwijzing en gebeden getrokkken uit de H. Schrifture den Missel, ende heylige Oude Vaders (19de dr.), Gent 1776. | http://bit.ly/1LoreJz
Prat, F., ‘Origen and Origenism’, in The Catholic Encyclopedia, deel 11 (1911). | http://bit.ly/Catholic-Encyclopedia
Prisse d’Avennes, Émile, L’art arabe d’après les monuments du Kaire, depuis le VIIe siècle jusqu’à la fin du XVIIe siècle, 3 delen, Paris, 1869-1877. | http://on.nypl.org/1QFut25
R
Raedts, P.G.J.M., ‘De katholieken en de Middeleeuwen: Prosper Guéranger OSB (1805-1875) en de eenheid van de liturgie’, in: De Middeleeuwen in de negentiende eeuw, Hilversum 1996, pp. 87-110. | http://bit.ly/1OhrLfH
Raemdonck, Chloë, Architectuurmetaforen, Betekenisconstructie in het werk van Paul Scheerbart, Bruno Taut, Adolf Behne en Hans Poelzig, Gent 2010. | http://bit.ly/1Ow8OrU
Ralling, Odwin, Kathedraal Sint Bavo, Leidsevaart 146 in Haarlem, Schagen 2012, 2 delen.
Ranson, Susan (translation), Ben Hutchinson (introduction and notes), Rainer Maria Rilke’s The Book of Hours, A New Translation with Commentary, New York 2008 (blijkens p. 201 publiceerde Rilke dit gedicht in 1899).
RCE, Een toekomst voor boerderijen, Handreiking voor de herbestemming en verbouwing van monumentale boerderijen, Amersfoort 2010 (2de dr. 2012).
RCE, Een toekomst voor watertorens, Handreiking voor het herbestemmen en verbouwen van monumentale watertorens, Amersfoort 2013.
RCE, Techniek2, Voegwerk, Amersfoort 2007
RCE, Techniek4, Baksteenmetselwerk, Scheuren en herstel, Amersfoort 2009.
RDMZ, ‘Het restaureren van gebouwen: algemene uitgangspunten’, in: Restauratievademecum, Den Haag, RDMZ RV 1991/24·38, RVblad 01-1 – RVblad 01-21 (tekst: W.F. Denslagen en C.J.A.C. Peeters).
RDMZ, Gracieus verouderen, een RDMZ-symposium over monumenten en gevelreiniging, Amsterdam 1999 (synopsis).
RDMZ, info restauratie en beheer 17, Het reinigen van gevels, Zeist 1999.
RDMZ, info restauratie en beheer 25, Kleuronderzoek, Zeist 2005.
RDMZ, info restauratie en beheer 29, Verwering van natuursteen in het exterieur, Zeist 2002.
Reeser, Eduard en Thea Diepenbrock, ed., Alphons Diepenbrock, Verzamelde geschriften, Utrecht/Brussel 1950. | http://bit.ly/Diepenbrock-TeDeum-VG
Rider, Jacques le, ‘La non-réception française de la “Théorie des couleurs” de Goethe’, in: Revue germanique internationale 13 (2000).| http://rgi.revues.org/781
Rijk, J.A. de, ‘Een leerboek der Thomistische wijsbegeerte’, in: De katholiek, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 78 (1880) pp. 214-223. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Rijk, L.M. de, Middeleeuwse wijsbegeerte, traditie en vernieuwing, Assen 1977. | http://bit.ly/1kURlgX
Rijkenberg, Alphabetische Registers op ‘De Katholiek’, godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift, 1842-1899, Leiden 1900. | http://bit.ly/DeKatholiek-tijdschrift
Rijkenberg, E.H., ‘Hollandsche kunst’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 182-183.
Rogier, L.J. en N. de Rooy, In vrijheid herboren, Katholiek Nederland 1853-1953, Den Haag 1953. | http://bit.ly/1FbjG9g
Ronkel, Philip S. van, Het boek Ruth in bijbellezingen voor het volk, Amsterdam-Middelburg 2013. | http://bit.ly/29putUo
Roon, Marike van, Goud, zilver & zijde. Katholiek textiel in Nederland 1830-1965, Zutphen 2010. | http://bit.ly/1yR4eyV
Roque, Georges, ‘Chevreul and Impressionism: A reappraisal’, in: The Art Bulletin 78 (1996), pp. 26–39, op: mutualart.com, http://bit.ly/1OZVzk6 (z.j.).
Ruskin, John, The Seven Lamps of Architecture (1ste dr. 1848; Leipzig 1907).
Ruskin, John, The Seven Lamps of Architecture, New York 1849. | http://bit.ly/1T8MWX7
Ruyven-Zeman, Zsuzsanna van, De glazen van de Kathedrale Basiliek Sint Bavo te Haarlem 1897-1959, Rapport over de kunsthistorische waarde van de beglazing in opdracht van de Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, Maastricht/Haarlem 2009.
Ruyven-Zeman, Zsuzsanna van, Van heiligen tot amoeben, Honderdvijftig jaar monumentale glasschilderkunst in Nederland, Amersfoort 2014.
S
Salzer, A., Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters, Linz 1898. | http://bit.ly/29mBEsU
Samama, Leo, Alphons Diepenbrock: componist van het vocale, Amsterdam 2012. | http://bit.ly/1FlLU2e
Sanders, M., ‘Mogelijkheid van moeilijkheden’, Over artistieke moderniteit en katholieke rechtzinnigheid, (Erasmusplein 13(2002), nr. 2) | http://bit.ly/1A9F8YT
Sanders, M., Het spiegelend venster, Katholieken in de Nederlandse literatuur, 1870-1940, Nijmegen 2005.
Santen, Jacqueline von, ‘Het fundament onder het monument. Rijksdienst herformuleert uitgangspunten’, in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 5 (2013), pp. 20-21.
Sassen, Ferdinand, ‘Philosophia Perennis’, in: Van onzen Tijd 17 (1916-1917), pp. 583-591. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Schaepman, Herman J.A.M., Aya Sofia, Utrecht 1886 | http://bit.ly/Schaepman-AjaSofia-TeDeum
Schaik, A.H.M. van, ‘Brom, Gerardus Bartholomeus (1882-1959)’, in: Biografisch Woordenboek van Nederland, op: resources.huygens.knaw.nl, http://bit.ly/253FEYa (1985; 2013).
Scheiberling, C., ‘Sint Bavo groet U’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 1-2.
Schepers, Kees, Bedudinghe op Cantica Canticorum : vertaling en bewerking van ‘Glossa Tripartita super Cantica’ : teksthistorische studies en kritische editie, 2 delen, Leuven 2006. | http://bit.ly/29v4jzF
Schilder, Klaas, ‘Eros of Christus’, in: M.J. Leendertse en C. Tazelaar (uitgave), Christelijk Letterkundige Studiën II, Amsterdam 1926, pp. 130-218. | http://bit.ly/1iR2nD1
Schloeder, Steven J., ‘Per lumina vera ad verum lumen: the anagogical intention of abbot Suger’, in: Symmeikta, collection of papers dedicated to the 40th Anniversary of the Institute for arts history, Faculty of Philosophy, University of Belgrade, Belgrado 2012, pp. 143-156. | http://bit.ly/1Ctblbx
Schnorr von Carolsfeld, Julius, Die Bibel in Bildern, Leipzig1860. | http://bit.ly/Schnorr-Carolsfeld-Bibel
Schulte, A.G., Het Land van Maas en Waal. Staatsuitgeverij, Den Haag / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1986. | http://bit.ly/29v4mvr
Schulte, A.G., Het Rijk van Nijmegen. Westelijk gedeelte, Den Haag / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1982. | http://bit.ly/29mCcPv
Schulte, Ton, ‘Kerkelijk kunstbezit tussen dictatuur en onverdraagzaamheid, Friedrich Wilhelm Mengelberg, zijn kruiswegstaties in de Dom te Keulen en de navolging ervan in Nederland’, in: Jaarboek Monumentenzorg, Zeist-Zwolle (1991), pp. 114-136. | http://bit.ly/29mBXnC
Sint Bernulphus-Gilde Verslagen over de jaren 1901-1912 (en 1913-1916), z.pl., z.j. (Utrecht 1917). | http://bit.ly/1eUG2Su
Snel, Jan Dirk, ‘Het idool is mens geworden’, in: Filosofie Magazine (nummer 3, jaargang 2004).
Soelle, Dorothee, Herbert Haag, Helen Schungel-Straumann, Christoph Wetzel, Katharina Elliger, Marianne Grohmann, Great couples of the bible, (1ste dr. Duits 2001-2003), Minneapolis 2006. | http://bit.ly/1BUuRyF
Speet, Ben, ‘O.L. Vrouw van Haarlem’, in: Databank bedevaart en bedevaartplaatsen in Nederland, 2000-2015, op: meertens.knaw.nl, http://bit.ly/Maria-van-Haarlem (2000-2016).
St. Bernulphus-Gilde Utrecht, Verslag1888, z.pl., z.j. (Utrecht 1889). | http://bit.ly/1eUJ5Kk
Stenvert, Ronald, ‘Jongere baksteen (1850-1965), textuurschommelingen’, in: Van Hunen, eindred., Historisch metselwerk, pp. 26-39.
Stenvert, Ronald, Biografie van de baksteen (1850-2000), Amersfoort-Zwolle 2012.
Sterck, J.F.M., ‘Bij de “Portretten van Vondel”, in: J.A. Alberdingk Thijm, werken IX, Portretten van Joost van den Vondel, Amsterdam/Den Haag 1908 (1e dr. 1867), pp. vii-xiv. | http://bit.ly/Thijm-Vondel-portretten
Sterck, J.F.M., ‘Ter inleiding’, in: J.F.M. Sterck, red., J.A. Alberdingk Thijm, werken IV, kunst en oudheidkunde I, Amsterdam/Den Haag 1909 (1e dr. 1843-1848/1857), pp. vi-xiii. | http://bit.ly/Thijm-Sterck-Oudheidkunde
Sterck, J.F.M., red., J.A. Alberdingk Thijm, werken IX, Portretten van Joost van den Vondel, Amsterdam/Den Haag 1908 (1e dr. 1867). | http://bit.ly/Thijm-Vondel-portretten
Sterck, J.F.M., red., Verspreide gedichten van J.A. Alberdingk Thijm, 1841-1889, Amsterdam 1894 | http://bit.ly/Thijm-verspreide-gedichten
Stokroos, ‘Terracotta gevelversieringen’, in: Van Hunen, eindred., Historisch metselwerk, pp. 56-67.
Stoks, M., ‘Dr. P.J.H. Cuypers, kunstenaar Gods’, in: Cuypers gedenkboek 1827-1927, Maastricht 1927, pp. 19-25.
Stuers V. de, en P.J.H. Cuypers, Het Rijks-Museum te Amsterdam, z.p. z.j. (1898).
Stuyt, Jan, ‘Een miskelk’, in: Sint Bavo, Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 2 (1899), pp. 23-25.
Stuyt, Jan, ‘Gewelven en gemetselde open spiltrappen’ (lezing), ‘Verslag der 1055ste Gewone Vergadering van 28 April 1897’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 5 (1897), p. 94. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Stuyt, Jan, ‘Katoendrukken’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 7 (1899), pp. 171-172, 188, 192-197. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Stuyt, Jan, ‘Over de gelijktijdige constructie in hout en steen’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 1 (1893), pp. 82-84, 84-87, 89-91, 91-95. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Talbot, William Henry Fox, The Pencil of Nature, London 1844-1845. | http://bit.ly/29mBZvV
Taskin, H.J.M., ‘Monseigneur Johannes Dominicus Josephus Aengenent, leeraar te Hageveld (1898-1904) en Professor te Warmond (1904-1928)’, in: NHA, Archief van het bisdom, nr 1691, knipselalbum 1928, p. 9 (krant van herkomst onbekend).
Thijm (A.T.), Paul Alberdingk, ‘Boekenkennis’, in: Dietsche warande 5 (1892), pp. 201-217 | http://bit.ly/1HZ2WSe
Thijm (M.), J.A. Alberdingk, ‘Gewijde borduurwerken I’, in: Dietsche Warande 4 (1858), pp. 323-329. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Thijm s.j., J. Alberdingk, ‘Jeugd-herinneringen’, in: Thijmnummer, De Beiaard 5 (1920), pp. 17-24.
Thijm, Elisabeth Alberdingk, ‘Gedenkblad’, in: Cuypers gedenkboek 1827 1927, pp. 37-41.
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘De harmonieën van het Oude en het Nieuwe Testament in de beeldende kunst, Biblia Pauperum’, in: Dietsche Warande 7 (1866), pp. 431-445. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘De Heilige Linie, proeve over de oostwaardsche richting van kerk en autaer als hoofdbeginsel der kerkelijke bouwkunst’, in: Sterck, J.F.M., red., J.A. Alberdingk Thijm, werken IV, kunst en oudheidkunde I, Amsterdam/Den Haag 1909 (1e dr. 1858). | http://bit.ly/Thijm-Heilige-Linie.
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘De nieuwe katholieke Kerk in de Haarlemmer Houttuinen’, in: Nederlandsch Magazijn, tijdschrift voor Noord en Zuid, fraaie letteren, populaire wetenschap, kunst en industrie (1863), nr 38, pp. 297-300.
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘Inleiding’, in: Dietsche Warande 1 (1855), pp. 1-9. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘Opstellen over de kompozitie in de kunst’, in: Sterck, J.F.M., red., J.A. Alberdingk Thijm, werken IV, kunst en oudheidkunde I, Amsterdam/Den Haag 1909 (1e dr. 1843-1848/1857), pp. 199-332. http://bit.ly/Thijm-Heilige-Linie
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘Vondels Dichterlijke moraliteit’, Dietsche Warande 9 (1871) I, pp. 459-469 en II, pp. 560-586. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Thijm, J.A. Alberdingk, ‘Willen wij alleen de Gothiek?’, in: Dietsche Warande 4 (1858), pp. 171-180. | http://bit.ly/Dietsche-Warande
Thijm, J.A. Alberdingk, en L.J.A. Alberdingk Thijm, Oude en nieuwere kerstliederen benevens gezangen en liederen van andere hoogtijden en heilige dagen alsook van den advent en de vasten, gerangschikt naar de orde van het kerkelijk jaar, waaraan zijn toegevoegd eenige geestelijke liedekens van gemengden inhoud, Amsterdam 1852.
Thijm, J.A. Alberdingk, Geen kerkelijke bouwkunst zonder oriëntatie, een woord tot allen die belang stellen in onzen hedendaagschen kerkbouw, Amsterdam 1859.
Thijm, J.A. Alberdingk. ‘De schilderkunst in het westersch Europa der middeleeuwen met name in Frankrijk’, in: Dietsche Warande 9 (1871), pp. 319-335; (vervolg): Dietsche Warande 10 (1874), pp. 232-272. | http://bit.ly/Thijm4Viollet-le-Duc4Peinture
Thijm, K.J.L. Alberdingk (pseudoniem Lodewijk van Deyssel), ‘Een Vioolstruik-avond in 1881’, in: Thijmnummer, De Beiaard 5 (1920), pp. 25-36.
Thijm, K.J.L. Alberdingk (pseudoniem Lodewijk van Deyssel). ‘De negentigjarige’, in: Bouwkundig Weekblad (1907), pp. 107-109. | http://bit.ly/29v0gne
Thijm, P.P.M. Alberdingk, H. Willibrordus, Apostel der Nederlanden, Amsterdam-Brussel, 1861.
Thompson, M.A., ‘De Nieuwe St. Bavo te Haarlem’, in: Sint Bavo Godsdienstig weekblad van het bisdom Haarlem 1 (1898), pp. 5-10.
Thompson, M.A., De nieuwe kathedrale kerk ‘St. Bavo’ te Haarlem. Bouwgeschiedenis, constructie en symboliek, Haarlem 1898.
Triki, Hamid en Alain Dovifat Medersa de Marrakech, met bijdragen van Yves Pochy en Jacques Vignaud, Rigueur et modernite, en Jean-Paul Saint-Aubin, L’image et la realite de l’architecture, Parijs 1999.
V
Valk, J.P. de, Roomser dan de paus? Studies over de betrekkingen tussen de Heilige Stoel en het Nederlands katholicisme, 1815-1940, Nijmegen 1998.
Verspaandonk, J.A.J.M. en D.P.R.A. Bouvy, ‘Inleiding’, in: Kunstschatten uit het bisschoppelijk museum van Haarlem, Utrecht 1967. Tent. cat. Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht, pp. 9-11.
Verwey, Albert, ‘Boeken, menschen en stroomingen. W. Worringer: Formprobleme der Gotik’, in: De Beweging 13 (1917), pp. 356-265, opgenomen in: Albert Verwey, Proza, Deel IX, Amsterdam 1923, pp. 63-75.
Verwilst o.p., L., ‘Te Deum’, in De Katholieke Encyclopaedie, Amsterdam 1933-1939.
Viola, Maria (M.V.), ‘Tentoonstellingen. Kunstzaal Kruger & Cie: Jan Toorop’, in: Van Onzen Tijd 7 (1906-1907), pp. 47-48. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Viola, Maria, ‘Kinderportretten van Toorop’, in: Van Onzen Tijd 13 (1912-1913), pp. 61-62. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Viollet-le-Duc, E.E. Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVIe siècle, 10 delen. Parijs 1854 1868 (I-1854, II-1854, III-1858, IV-1859, V-1861, VI-1863, VII-1864, VIII-1866, IX-1868, X-1869).| http://bit.ly/Viollet-le-Duc-Dictionnaire
Vis, Jurjen, ‘Noordwijk-Binnen, H. Jeroen’, in: Databank bedevaart en bedevaartplaatsen in Nederland, 2000-2015, op: meertens.knaw.nl | http://bit.ly/1Fct7Yu
Visscher, Jacques de, Het verhaal van de kunst, een wijgerige hermeneutiek van het kunstwerk, Amsterdam 1990.
Voets , B., ‘Callier, Augustinus Josephus (1849-1928)’, in Biografisch Woordenboek van Nederland: http://bit.ly/BWN-Callier
Voets, B., ‘Aengenent, Johannes Dominicus Josephus (1873-1935)’, in: Biografisch Woordenboek van Nederland, op: resources.huygens.knaw.nl, http://bit.ly/1RqGPgl (1985; 2013).
Voets, B., Bewaar het toevertrouwde pand, Het verhaal van het bisdom Haarlem, Hilversum 1981.
Voragine, Jacobus de, Legenda aurea: vulgo historia lombardica dicta; transcriptie door Johann Georg Theodor Graesse, Leipzig 1850. | http://bit.ly/Legenda-Aurea-Graesse
Vree, Joost de, ‘Bouwencyclopedie’, op: joostdevree.nl, http://bit.ly/29pWGHf (z.j.).
Wee, Rick van der, Кандинскии, Wassily Kandinsky’s theorie in Visuele Beleving, Relevantie van Vorm, Kleur – Emotie relatie voor de Industrieel Ontwerper, Delft 2007.
W-Z
Weissman, A.W., ‘Bij de plaat der Domkerk’, in: De Opmerker 27 (1892), pp. 82-83.
Wely, o. p., Jos. van, ‘Sint Thomas en de mystiek’, in: A.W. van Winckel o.p. en F. van Goethem, red., S. Thomas van Aquino, Bijdragen over zijn Tijd, zijn Leer en zijn Verheerlijking door de Kunst, Hilversum 1927, pp. 100-108 | http://bit.ly/1Qd8yOj
Weustink, G.H., ‘Vijfde jaarverslag van den Katholieken Kunstkring: De Violier’, in: Van Onzen Tijd 7 (1906-1907), pp. 145-29. | http://bit.ly/VanOnzenTijd
Wikisource, ‘Auteur: Joseph Cuypers, Bibliografie’: http://nl.wikisource.org/wiki/Auteur:Joseph_Cuypers
Wikisource, ‘Hoofdportaal: Joseph Cuypers, Secundaire literatuur’: https://nl.wikisource.org/wiki/Hoofdportaal:Joseph_Cuypers
Willemsen, M., ‘Verhandeling over het geboorteland van den H. Wiro’, in: Limburg’s jaarboek 5 (2897), 4, pp. 159-170. | http://bit.ly/29pR0k9
Winckel o.p., A.W. van, en F. van Goethem, red., S. Thomas van Aquino, Bijdragen over zijn Tijd, zijn Leer en zijn Verheerlijking door de Kunst, Hilversum 1927. | http://bit.ly/1Qd8yOj
Wollf o.s.b., Odilo, Beuron. Bilder und Erinnerungen aus dem Mönchsleben der Jetztzeit, Stuttgart 1903 (1ste dr. 1892). | http://bit.ly/Wolff-Beuron
Wrangham, Digby Strangeways, The liturgical poetry of Adam of St. Victor: from the text of Gautier, with translations into English in the original metres, and short explanatory notes by Digby S. Wrangham, London, 1881. | http://bit.ly/29v5G1s
Wulf, M. de, ‘Sint Thomas van Aquino en de Middeleeuwsche beschaving’, in: A.W. van Winckel o.p. en F. van Goethem, red., S. Thomas van Aquino, Bijdragen over zijn Tijd, zijn Leer en zijn Verheerlijking door de Kunst, Hilversum 1927, pp. 23-28.| http://bit.ly/1Qd8yOj
Wursten, Dick, ‘Historisch Christendom (volgens Anton van Hooff)’, op: dick.wursten.be, http://bit.ly/29pWJmr (2003; 2014).
Zinsmeister, A.H., ‘Architectura et Amicitia 1037ste Gewone Vergadering van 15 April 1896’, in: Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 4 (1896), pp. 67-68. | http://bit.ly/Architectura-Tresor
Aanvullende en ontbrekende titels
“Jubileum Prof. J. V. de Groot.” Het Centrum, 6 november 1913. Delpher Koninklijke Bibliotheek. http://bit.ly/2OTIJ9b-nB.
Bock, M., Anfänge einer neuen Architektur, Berlages Beitrag zur architektonischen Kultur der Niederlände im ausgehenden 19. Jahrhundert, Den Haag/Wiesbaden 1983.
Cuypers, (toeschrijving), Joseph. “Petrus Josephus Hubertus Cuypers”. Architectura, Orgaan van het Genootschap Architectura et Amicitia Amsterdam 5 (1897): 1–4. http://bit.ly/Architectura-Tresor
Sengers, Erik, Roomsch socioloog – sociale bisschop, Joannes Aengenent als ideoloog en bestuurder van de katholieke sociale beweging 1873-1935, Hilversum 2016.
Wezel, G.W.C. van. Jan Toorop: zang der tijden. [Den Haag] : Zwolle: Gemeentemuseum Den Haag ; WBOOKS, 2016.
Het weekblad Sint Bavo werd in 1898 opgericht om fondsen te werven voor de bouwcampagne van de kathedraal. Het is een belangrijke bron voor de symboliek en iconografie, en de bouw- en geloofsgeschiedenis van en rond de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal. In het vignet staat het eerste ontwerp van de vieringtoren. In het archief van de kathedraal op het Noord-Holland Archief bevindt zich een vrijwel volledige set jaargangen (Hubar, De nieuwe Bavo te Haarlem), pp. 61, 68-69, 71, 109, 149, 192, 204, 207, 295, 300).
Tot slot
Dit item kan geciteerd worden als Hubar, Bernadette van Hellenberg. ‘Bronnenlijst nieuwe Bavo’. Onder redactie van Marij Coenen. VanHellenbergHubar.org, 2016; 2021. http://bit.ly/3eqSoUF-nBavo-JCC.
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/3eqSoUF-nBavo-JCC
Het project komt verder met grote regelmaat aan de orde op onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ de pagina, zodat de berichten over Joseph Cuypers een nog grotere actieradius bereiken!
Thompson, M.A. De nieuwe kathedrale kerk ‘St. Bavo’ te Haarlem. Bouwgeschiedenis, constructie en symboliek. Haarlem: Henri Coebergh, 1898.
Deze diashow vereist JavaScript.
Tijdens de voorbereiding van een artikel voor vakblad Vitruvius1, viel het me op dat het boek van priester-journalist Marie A. Thompson uit 1898 over de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal in Haarlem nog altijd niet online staat. Hoewel Thompson een kwestieuze rol heeft gespeeld in de katholieke kunstkritiek van het begin van de twintigste eeuw2, kunnen we er niet omheen dat hij een verbluffend iconografisch exposé heeft geschreven. Met name zijn inleiding over het ‘symbolisme’ – je leest het goed: geen symboliek, maar symbolisme – is heel bijzonder. Zeker gelet op het type kunst dat men er in die tijd al onder verstond (zie het verhaal hieronder).
Dit bijzondere karakter was de aanleiding om het verhaal van Thompson, dat sterk beïnvloed is door de bouwheer van de kathedraal, de latere bisschop A.J. Callier, en op een verbluffende manier door architect Joseph Cuypers in architectuur en uitmonstering is verbeeld, stapsgewijs toegankelijk te maken. Maar er speelt meer. Bij de hausse aan kerksluitingen en herbestemmingsprocessen waarin we op dit moment verkeren, wordt de iconografie van de betreffende gebouwen en inrichtingen zelden meegenomen in het afwegingsproces. Met het online zetten van dit boek hopen we een duw in de goede richting te geven.
We beginnen met de samenvattende inleiding over het – thomistisch – symbolisme uit het boek over de nieuwe Bavo/Koepelkathedraal uit 2016.3
Wie zich daarna verder wil verdiepen kan via deze link surfen naar de meer uitvoerige analyse uit hoofdstuk 5 van het boek.
Om te beginnen stellen we je graag voor aan een van de belangrijkste figuren op de achtergrond: de dominicaner filosoof en theoloog Thomas van Aquino (circa 1225-1274). Ga je mee?
__________
Uit hoofdstuk 1 Ad orientem, pp. 21-22.
…
Thomas van Aquino —Een van de andere aspecten die eindelijk onderzocht kon worden, omdat de bovenste lagen in kaart waren gebracht, betreft de invloed van Thomas van Aquino. Aan de oppervlakte was hier voldoende over bekend, maar wat daar onder lag … dat weet me telkens weer met stilte en bewondering te vervullen. Stilte omdat nauwelijks te bevatten is hoe groot de inspiratie van deze middeleeuwse wijsgeer voor de bouwers van de kathedraal is geweest. Bewondering om de bijzondere manier waarop die bezieling gestalte heeft gekregen. Essentieel daarin is een van de hoofdstukken uit de eerste monografie over de nieuwe Bavo, van de hand van de priester-journalist Marie Thompson, waar men over het algemeen even overheen schaatst om het daarna ongemoeid en nominaal vermeld te laten. Maar dat stuk bevat wel de crux van wat Thompson aanduidt als het ‘symbolisme’ in de kathedraal. Alleen al de keuze van die term roept vraagtekens op, omdat zich tegelijkertijd de grote Europese stroming van het symbolisme manifesteert die we verbinden met areligieus individualisme, met esoterisch gedachtegoed en duistere, tot op het decadente af geladen zinnebeelden. Of zoals Thompson zou zeggen ‘de mystieke richting der ultra moderne kunst’.4 Het tekent de situatie dat daar in de ambiance van de nieuwe Bavo een kerkelijk symbolisme tegenover wordt gezet. En de gemene deler tussen die twee is niet zozeer de symboliek, als wel het hoogstpersoonlijke stempel ervan.
Thomistisch symbolisme —Wat dit symbolisme zo interessant maakt is niet het objectieve gehalte, waarbij een vorm een bepaalde boodschap uitdrukt, zoals de cirkel als teken van Gods volmaaktheid of de lelie van Maria’s zuiverheid. Het gaat om het persoonlijke cachet, waarin Thomas manifest aanwezig is. Dit raakt zo aan de ziel van de kathedraal, dat ik er hier in de inleiding al wat over vertel. Alles wat door God geschapen is, vloeit voort uit Zijn volmaaktheid en draagt daarvan hier op het ondermaanse zijn kenmerken, doordat het deel had en heeft aan de goddelijke bron. Dat geldt dus ook voor ons mensen. Als schepselen van God participeren wij in Zijn wezen, en zijn we zelf een beetje God om het wat kort door de bocht te zeggen. We zijn immers geschapen naar Zijn gelijkenis en daardoor is het voor Thomas in principe mogelijk om Gods wezen te leren kennen. In de woorden van Thompson:
‘Dat Wezen nu kan gekend worden niet alleen in Zich, maar ook in de gelijkenis en in de volmaaktheden, welke dat Wezen uitstort over de schepselen, want elk schepsel heeft een eigen aard en soort, naar gelang het deel heeft aan de gelijkenis met de goddelijke natuur’.5
Hierdoor heeft al wat de individuele mens aan talenten bezit en daarmee produceert iets goddelijks. Zo participeert dit schepsel in de creativiteit van God: door zijn talenten te gebruiken en zelf weer scheppend bezig te zijn. En dat scheppende bezig zijn is per definitie symbolistisch, omdat alles uiteindelijk een zintuiglijk beeld vormt van de onzienlijke idee, waarvan God in zijn volmaaktheid weer de allesomvattende Idee (met een hoofdletter) is. Omdat het hierbij gaat om iets heel individueels, is het symbolisme bij Thompson bij uitstek iets persoonlijks. Hij geeft dat een plaats door niet alleen de algemene waarheden door middel van symboliek uit te willen drukken, maar ook de persoonlijke gevoelens. En dat persoonlijke cachet is net wat de nieuwe Bavo in heel de rijkdom van zijn uitdrukkingsvormen zo bijzonder maakt. Of het van Callier kwam die als oud-docent klassieke talen het spoor volgde van de retorica van de kunst in de vorm van een catechismus in steen; die aansprekende thema’s ontwikkelde rond de bruid in het westen en de bruid in het oosten, en de traditionele noord-zuidsymboliek op scherp zette. Of van de beelddenker Joseph Cuypers die de heersende visie op Thomas op een zeer persoonlijke manier vertaalde in de Unvollendete en het eclectische gebruik van ‘Spaansch-Arabische motieven’.
Het verhaal over het thomistisch symbolisme wordt vervolgd op deze webpagina. Afgezien van Thomas van Aquino, plaats ik daar de tekst van Thompson tussen grootheden als abt Suger van Saint Denis, Thijm, Toorop en Panofsky, terwijl verder verschillende heiligen en andere kerkelijke prominenten de revue passeren.
Wat betreft de ‘Spaansch-Arabische motieven’ die met name in de koepel van de kathedraal prachtig tot uitdrukking komen, kan ik je zeker hoofdstuk 7 van ons boek aanraden. Ook op dit punt speelt het (neo) thomisme een overtuigende rol.
Het boek over de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal is bijna helemaal uitverkocht. De enige plek waar je het nog kunt kopen is in de winkel van de kathedraal zelf, in Haarlem. Als dat geen aanleiding is om een bezoek in te plannen! En natuurlijk kun je het ook lenen via De Bibliotheek, waar je in Nederland ook woont!
O ja, ook onderzoek naar erfgoed moet het hebben van kennis delen; zeker met het oog op het specifieke doel om symboliek en iconografie een volwaardige rol te geven bij de toekomstplannen voor kerkgebouwen. Wees dus zo goed om deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina. Het zou helemaal fijn als je daarbij de hashtag #kerkelijkerfgoed gebruikt.
;-) B&M
Verwijzingen
Dit betreft het artikel in het volgende nummer: Hubar, Bernadette van Hellenberg en Marij Coenen. “De mantel der bescherming. De Laurentiuskerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt als toetssteen”. Vitruvius, onafhankelijk vakblad voor erfgoedprofessionals 14 (2021).
Voor het integralisme en de splijtende rol die Thompson op dit punt speelde in kerkelijk Nederland zie hoofdstuk 2 van het in noot 3 geciteerde boek over de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal Haarlem.
Hubar, Bernadette van Hellenberg. De nieuwe Bavo te Haarlem: ad orientem – gericht op het oosten. Onder redactie van Marij Coenen. Zwolle; Haarlem: Wbooks ; Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, op initiatief van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, 2016.
De JCC komt verder met grote regelmaat aan de orde op onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ de pagina, zodat de berichten over onderwerpen als de bovenstaande een nog grotere actieradius bereiken!
Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg. ‘M.A. Thompson en het kerkelijk symbolisme anno 1898’. Onder redactie van Marij Coenen. VanHellenbergHubar.org, 1921. http://bit.ly/33jq7ZI-JCC-Bavo.
Verkorte link: http://bit.ly/33jq7ZI-JCC-Bavo
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Naar een thomistisch symbolisme — De nieuwe Bavo/KoepelKathedraal te Haarlem vormt een zeldzaam hoogtepunt van architectuur en toegepaste kunsten in Nederland. De uitvoering vond plaats volgens een doordacht liturgisch en iconografisch programma dat voor een belangrijk deel beïnvloed was door de herontdekking van het oeuvre van Thomas van Aquino na 1850. De bestudering en verspreiding daarvan kreeg een krachtige impuls onder paus Leo XIII die in 1879 het (neo)thomisme inzette voor de hervorming van de kerkelijke wetenschap. Daarmee had Leo XIII bepaald geen gemakkelijke stap gezet:
Het was niet eenvoudig om de omslag te motiveren van een beleid dat gericht was op het ontkennen en negeren van de moderne tijd naar openheid jegens wat steeds als de vijand en antichrist was geprofileerd. Leo deed dit door Thomas van Aquino als voorbeeld naar voren te schuiven die immers uit de vijandige stromingen van het joodse en Arabische aristotelisme een waarachtig christelijk denksysteem had opgebouwd. Alles stond hem ten dienste, al was het nog zo heidens. Als het iets goeds bevatte, bewees dat alleen maar dat, zoals Leo XIII benadrukte, God zelf geen onderscheid maakt in de boodschappers om zijn openbaring de wereld in te sturen.[ad1]
Even stond het raam open voor de ontwikkelingen in de eigen tijd. Uit dit gistingsproces waarin de kerk niet langer met de rug naar de maatschappij stond, maar er proactief aan deel wilde nemen en ontstond een nieuw katholiek symbolisme. Dit profileerde zich als tegenhanger van het gemystificeerde symbolisme van het fin de siècle, dat we in Nederland verbinden met kunstenaars als Jan Toorop, Johan Thorn Prikker, Carel de Nerée tot Babberich en R.N. Roland Holst. De roomse variant ontwikkelde zich vanuit het team van clerici en leken, architecten, kunstenaars en schrijvers rond een van de grootste bouwprojecten in – katholiek – Nederland van die tijd: de kathedraal van Sint Bavo te Haarlem. Of dit type symbolisme echt wortel heeft geschoten binnen de kerkelijke cultuur van de vroege twintigste eeuw, moet nader onderzocht worden. Als significant moment kan in ieder geval de afronding van de tweede bouwfase van de kathedraal genoemd worden (1906), toen de neothomistisch geïnspireerde, majestueuze koepel verrees.
Thomas van Aquino bij het heilig Hartaltaar in de nieuwe Bavo. Het al bestaande heilig Hartbeeld van J.P. Maas werd in 1922 uitgebreid met een groep van zijn zoon A.W.M. Maas. Het beeld van Thomas van Aquino draagt de gelaatstrekken van de bouwheer van de kathedraal, bisschop A.J. Callier die zich hiermee profileert als (neo)thomist. Foto Beeldbank RCE – Margareta Svensson.
Hubar, Bernadette van Hellenberg. De nieuwe Bavo te Haarlem: ad orientem – gericht op het oosten. Onder redactie van Marij Coenen. Zwolle; Haarlem: Wbooks ; Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo, op initiatief van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, 2016.
Thompson, M.A. De nieuwe kathedrale kerk ‘St. Bavo’ te Haarlem. Bouwgeschiedenis, constructie en symboliek. Haarlem: Henri Coebergh, 1898.
Uit hoofdstuk 5 Te deum laudamus
Naar een thomistisch symbolisme
In het voorgaande is dit al heel wat keren langs gekomen: Thompsons bijzondere uitleg van het programma in het eerste monografietje over de nieuwe Bavo uit 1898. Een hoogst merkwaardig boekje is dit, alleen al omdat het van de sfeer getuigt van vóór de integralistische terreur, geïllustreerd als het is met de portretten van de actoren van de hand van de rebelse Theo Molkenboer. Zowel lid van De Violier als de Klarenbeekse Club, zou deze kunstenaar in 1900 als eerste pleiten voor een nieuw type ‘volkskerken’ in de vorm van een centraalbouw die iedere kerkganger een rechtstreekse blik op het altaar bood. En dat type kwam er, getuige de kerken die Joseph Cuypers en Jan Stuyt gezamenlijk en afzonderlijk in de jaren daarna zouden bouwen.[1] Zoals ook de portretten in het boekje van Thompson tonen, was Theo Molkenboer, vergelijkbaar met Jan Toorop, verwikkeld in een stijlexperiment, waarbij hij verschillende uitdrukkingsvormen ontplooide tussen jugendstil en art nouveau, de Beuroner school en de realistische stromingen van zijn tijd. In wisselende mate dragen deze een symbolistische opdruk, hetgeen niet verwonderlijk is voor een leerling van Derkinderen en een broer van een van de symbolisten van het eerste uur, Anton Molkenboer. Ook op dat punt reflecteerde Theo de sfeer in de eerste fase van de nieuwe Bavo, waar diverse actoren zich intensief bezighielden met de speurtocht naar een nieuw, of liever vernieuwd christelijk symbolisme. Daarvoor gold wat Theo Molkenboer als stellingname omschreef:
‘Ik verlang in de kern niet naar het nieuwe, omdat het nieuw is, maar ik streef naar een beter, nieuw kleed, voor de oude, goede beginselen’.[2]
Die metafoor van het kleed keert terug bij Thompson, zoals hierna blijkt.[3] Wie overigens bedenkt hoe enthousiast Callier zou worden over het werk van Jan Toorop, zal het zeker frappant vinden dat Thompson zijn hoofdstuk over het ‘symbolisme’ start met afstand te nemen van ‘de mystieke richting der ultra moderne kunst’.[4] De richting dus, waarvan Toorop een van de meest toonaangevende exponenten was. Het tekent de ontwikkeling van de verschillende actoren dat dit in relatief korte tijd veranderen zou.
Wetenschap in thomistische zin
Hoewel dit na de behandeling van het beleid van Leo XIII in Æterni patris niet helemaal als een verrassing komt, valt het wel op dat Thompson het symbolisme tot driemaal toe beschrijft als een wetenschap.[5] Aan de ene kant kun je dat zien als een zelfbewuste verklaring van het niveau waarop het programma van de kathedraal zich afspeelde. Anderzijds kun je je niet aan de indruk onttrekken dat er ook een zekere legitimatie achter school. Wat Callier deed was kennelijk nog altijd geen dagelijkse kost voor de clerus en naar zijn bisschop toe kon hij dit moeilijk verantwoorden op basis van het pionierswerk van Thijm. Niet genoeg kan benadrukt worden dat Bottemanne maar weinig ophad met Thijm en zo rigide was in zijn visie op de verantwoordelijkheden die zijn ambt meebracht, dat Callier echt wel een stevige noot zal hebben moeten kraken om zijn programma er door te krijgen.[6] Maar om Thomas kon en wilde echt niemand heen. En zo zien we dat niet alleen Thompson, maar ook zijn collega redactielid van weekblad Sint Bavo, Rijkenberg, de Aquiner opvoert. Hij doet dat in verband met het oeuvre van Johannes Maas die als een ware ‘priester van het Schoone’ Thomas van Aquino volgt. De kunst moet namelijk volgens deze filosoof:
‘1o. gevoelens van godsvrucht opwekken, 2o. de voorbeelden der Heiligen dagelijks en voortdurend voor oogen stellen, en 3o. het onderrichten van onwetenden, die daardoor als door boeken onderwezen worden’.[7]
Een variatie op dit thema [zien we] enkele jaren later in het invloedrijke boekje van de Violierman, pater Nieuwbarn. Als ‘leraresse der volkeren’, schrijft deze dominicaan, zet de kerk volgens zijn grote ordegenoot de beelden als volgt in:
‘a. Tot onderwijzing der niet-ontwikkelden, die hier als door boek en woord worden onderricht.
b. Tot dagelijksche, voor oogen geziene herinnering aan het geheim der h. Menschwording en aan de toonbeelden onzer Heiligen.
c. Tot vermeerdering van onzen godsdienstzin, welke door aanschouwing sterker wordt aangezet dan door het aanhooren alleen’.[8]
Jammer genoeg verwijzen Nieuwbarn noch Rijkenberg naar de bron van hun opsomming. Ondertussen is het niet moeilijk om de beroemde uitspraak van Gregorius de Grote te herkennen. Dat geldt bij Nieuwbarn ook voor de stelling sub c), van Horatius, waarover we het bij Suger en Vondel hebben gehad.[9]
De rijkdom van de natuur roept in de visie van Thompson een bepaalde stemming op die de mens leidt naar het oneindige, naar God. Het toeval wil dat de de combinatie van wilde cichorei en boerenwormkruid precies de hoofdkleuren van de polychromie van de nieuwe Bavo zijn. Foto bvhh.nu 2015 langs de Schroevendaalse plas in Ohé.
Top down of bottom up
Wat Thompson zo interessant maakt vergeleken met Thijm en Nieuwbarn is een zo consequent mogelijke bottom up-insteek, terwijl de laatste twee vooral uitgaan van de neoplatoonse top down-visie op symboliek. Zo merkt Nieuwbarn op dat ‘alle de stoffelijke vormen en bestanddeelen werden bezield met een hooger en geestelijk leven’.[10] Hier domineert de idee van een uitvloeiing of uitstorting van boven naar beneden. Ook al is Thomas het daar niet helemaal mee oneens, bij hem overheerst de aristotelische opvatting dat alles wat we weten en leren primair via de zintuigen gaat. Zo ook bij Thompson die overigens start met neoplatoonse denkers als de Pseudo-Dionysius de Areopagiet en Origenes die we eerder in dit boek bij Suger en Thijm zijn tegengekomen. Aan hen ontleent Thompson stellingen als: ‘Het zichtbare is het klare beeld van het onzichtbare’, en: toen God de ‘stoffelijke wezens’ schiep ‘heeft Hij in die wezens de figuren en de beelden eener onstoffelijke wereld neergelegd’.[11] Hoe top down ook, de priester-journalist was retorisch en stilistisch een te sterke professional om deze twee vertaalde zinnen niet te starten met het ondermaanse, het zichtbare.
De thomistische idee
Hoe thomistisch was nu eigenlijk de visie van Thompson op het symbolisme? Op welke manier heeft hij het gedachtegoed van Thomas geïntegreerd in zijn betoog? Dankzij het vorige hoofdstuk valt dat goed te achterhalen. Dat geldt onder meer voor Thompsons uitleg van de Idee, dat we als neoplatoons begrip eerder bij Thijm tegenkwamen in de zin van het perfecte, dus onzintuiglijke ‘denkbeeld’. Omdat dit een goed beeld geeft van de manier waarop Thompson Thomas verwerkte, en deze op zijn beurt de klassieke filosofie, laat ik de passage hier integraal volgen:
‘De goddelijke gedachten zijn het richtsnoer en de maatstaf naar welke alles in den tijd is voortgebracht. Deze gedachten Gods zijn eeuwig en onveranderlijk omdat zij niets anders zijn dan het Goddelijk wezen zelf. God, zegt de H. Thomas, kent Zijn Wezen volkomen. Dat Wezen nu kan gekend worden niet alleen in Zich, maar ook in de gelijkenis en in de volmaaktheden, welke dat Wezen uitstort over de schepselen, want elk schepsel heeft een eigen aard en soort, naar gelang het deel heeft aan de gelijkenis met de goddelijke natuur. God, derhalve, die Zijn wezen kent als kunnende uitgedrukt worden door dit of dat schepsel, ziet in de oneindigheid van dat zelfde Wezen tevens de bestaande reden en het eigen idée van dit schepsel. En elders zegt de H. Kerkleeraar: Alle schepsel draagt een gelijkenis met de goddelijke natuur, maar ieder op verschillende wijze en naar een verscheidene maatstaf. Het goddelijke Wezen derhalve, beschouwd als een toonbeeld, op hetwelk elk schepsel naar eigene wijze gelijkt, is ook de eigen idée van dit schepsel naar zijn bepaalden vorm van gelijkenis. En daar andere schepselen weer onder ander opzicht op God gelijken, volgt daaruit, dat de gedachte, de reden van bestaan niet voor ieder schepsel dezelfde is, ofschoon het Goddelijk Wezen, dat toonbeeld is, eeuwig hetzelfde is, want alle volmaaktheden der schepselen schitteren in God onder enkelvoudigen en ondeelbaren vorm’.[12]
Veel van wat in het vorige hoofdstuk onder de noemer van de ‘graden van volmaaktheid’ is behandeld, keert hier terug: het belangrijkste is wel de participatie van ieder schepsel in de volmaaktheid van God. Dat gebeurt op zo’n evenredige manier dat wat het bezit ook direct ontleend is aan de goddelijke bron. Vandaar dat Thompson dit typeert als de ‘volmaaktheden der schepselen’. Dat is wat de schrijver in zijn uitleg bedoelt met het begrip van de ‘idée’ als dat, wat het ene ding onderscheidt van het ander en waarvan de ene allesomvattende en volmaakte Idee God is. Voor Thompson kan het symbolisme dus samengevat worden in één zin: ‘de zichtbare schepselen zijn de uitwendige beelden en teekenen der goddelijke gedachten’.[13] Als je dit vergelijkt met zijn opmerking hiervoor over de ‘inwendige beelden en figuren’, dan raken hemel en aarde elkaar. Die relatie aanschouwelijk maken is wat het symbolisme doet. Vanuit deze positie formuleert Thompson een specificatie aan de hand van drie punten. Deze herinneren niet alleen aan de aanpak van Thijm, maar ook aan die van grote namen in de iconografie als Erwin Panofsky, wiens boek Studies in iconology uit 1939 nog altijd een standaardwerk is.[14] Het grote verschil is dat het bij Thompson niet alleen gaat om geobjectiveerde, iconografische duidingen, maar ook om gevoelens.
Primair
Thompson start met het primaire symbolisme als gevolg van de directe relatie tussen het schepsel en God. Dit legt hij uit aan de hand van de stemming die in ons opgeroepen wordt door een bloemenveld in de lente. De schoonheid daarvan voert ons op ‘naar het oneindige, iets wat mijn lichamelijk oog niet ziet, maar wat door bemiddeling van het schepsel mij toeschijnt als een visioen’.[15] Terwijl dat ook geldt voor de Unvollendete, was het vermoedelijk vooral Thompsons bedoeling om bij de lezer de eerste associaties in te prenten met de rijke flora in steen en terracotta in de kathedraal.
137 Jan Toorop, ‘Gewijde en profane muziek’ (1921), toont de musicerende ziel en de mystica in extase met de stormende zee op de achter – grond. Hoewel de mystica afgebeeld wordt als non heeft ze mondain aangezette lippen die haar profane inslag verraden. Gewijd of profaan, de muziek op de voorgrond leidt tot een stemming die een nimbusachtige gloed vanuit de non laat uitstralen. Wat Thompson van dit symbolisme vond is de vraag, maar clerici anno 1921 waren hier enthousiast over. Ook de ontblote borst gaf geen aanstoot, omdat deze staat voor het verlangen van de ziel naar God en dus nog aansluit bij de iconografie van Maria lactans die sedert Bernardus van Clairvaux hetzelfde symboliseert.151Herkomst: Hubar, De nieuwe Bavo te Haarlem, p. 180. Met dank aan Gerard van Wezel (1951-2018).
Tweede niveau
De volgende fase vormt het symbolisme als gevolg van de ‘vaste verhouding’ die God schiep tussen ‘de schepselen in betrekking tot elkander’. Hiervoor komt Thompson terecht bij de zee: ‘De bewegingen der zee geven mij een beeld van de bewegingen in ‘s menschen geest en gemoed. Het brullen harer golven symboliseert mij de stormen der menschelijke ziel’. Opnieuw gaat Thompson voorbij aan een iconografische betekenisrelatie, zoals Nieuwbarn wel doet wanneer hij hetzelfde beeld koppelt aan de ‘woedenden golfslag op het meer van Genezareth’ of het stabiele schip van de kerk met Petrus als roerganger. Beiden leunen overigens op Thijm die het bij de uitleg van het schip in de kerk heeft over ‘de strijdenden, die zich door des waerelds woelige golven trachten heen te werken’.[16] Met Callier op de achtergrond herinnert dit aan de strandwandelingen die hij vanuit Hageveld met zijn bevriende collega De Rijk maakte. Tegelijkertijd kan dit beeld niet los worden gezien van de vele werken die Toorop maakte met de stormachtige zee op de achtergrond. Toorop nog wel, die bevriend was met Nieuwbarn, een leerling was van Thijm én de aandacht genoot van Callier.[17]
Dat Thompson in dit verband ook oog heeft voor iconografische duidingen blijkt als we terugkeren tot de bloemsymboliek, waarbij hij verwijst naar wat Christus zelf vertelt over de wijnstok en over de lelies in het veld. Toch spreekt hij weer in termen van gemoedsaandoeningen als het gaat om de indruk van Gods wonderschone natuur op heiligen als Johannes van het Kruis, Franciscus en Antonius die allemaal in de nieuwe Bavo vertegenwoordigd zijn. Opnieuw is de essentie dat Gods geheimen worden geopenbaard in de luister van zijn schepping.[18] Voor Callier zal dit gerijmd hebben met de verbindingen die hij zag met het Te Deum, waarin de hele aarde God eert, en hemel en aarde vol zijn van zijn glorie.
Derde stadium
Gingen de eerste twee stappen van concreet naar abstract, in de volgende fase gaat de weg andersom. In puur thomistische termen waarmee we inmiddels dankzij het vorige hoofdstuk vertrouwd zijn, vertelt Thompson:
‘En de onstoffelijke dingen, van welke geen beeld bestaat, kennen wij door vergelijking met de stoffelijke zichtbare dingen, die hunne overeenkomstige beelden hebben. Wanneer dus een voorwerp zich voordoet aan den menschelijken geest, komt het eerst onder het bereik der zinnen, van deze gaat het over naar de verbeelding en van deze naar het verstand of het begripsvermogen’.[19]
Deze uitleg is niet compleet zonder de eveneens herkenbare opmerking dat de zichtbare wereld voor Thomas de eerste trede vormt van de ladder die de mens naar God leidt, want ‘Sensibilia sunt praeambula ad intelligibilia’ (het zintuigelijke vormt de preambule of inleiding tot het begrippelijke). Thompson doet hierna opnieuw een beroep op de Pseudo-Dionysius, wiens werk, zoals eerder aangestipt, door Thomas werd becommentarieerd. De priester-journalist doet dat om met de Areopagiet te betogen dat het bij het symbolisme nìet gaat om een zwaktebod, ook al lijkt het daarop omdat de mens niet in staat is het onzienlijke te vatten. We weten namelijk dat gemis te overstijgen door ons talent om ‘de geheimzinnige en eerbiedwaardige natuur van God en van de gelukzalige geesten te wikkelen in beeld en figuur en onuitsprekelijke raadselen en haar aldus te onttrekken aan den blik en de beschouwing van oningewijden’. Als Thompson dit nader specificeert als de ‘disciplina arcana’, de geheimhoudingsplicht uit de tijd dat de christenen vervolgd werden, volgt hij opnieuw Thomas van Aquino die dezelfde houding aannam tegenover de niet-ingewijden, de andersgezinden.[20] Tegelijkertijd maakte het talent om deze geheimen te versluieren het Thompson mogelijk om de scheppingskracht van het bouwteam van de kathedraal in te kaderen. De scheppingskracht die op een directe participatie in God berust en bij Callier resulteerde in het programma en bij Joseph Cuypers in de architectuur van de kathedraal. Je kunt je niet aan de indruk onttrekken dat vooral de Unvollendete tot de categorie van de disciplina arcana hoorde: alleen rijp voor ingewijden. Maar voor de hele onderneming telde wat de Areopagiet voorschreef: dat we de eerbied voor God met stof en vorm ‘omkleeden’. Mogelijk speelde dat bij Theo Molkenboer nog door het hoofd toen hij een jaar later schreef dat hij ernaar verlangde om de oude beginselen van een ‘beter, nieuw kleed’ te voorzien.[21] En dat gold beslist niet voor hem alleen, zoals de cyclus van de nieuwe Bavo laat zien.
138 Een van de meest symbolistisch aandoende beelden van de cyclus rond de apsis is te vinden boven de Willibrorduskapel. De moeder van Willibrordus droomde over een nieuwe maan die transformeerde in volle maan en toen plots ‘haar mond inging en geheel haar binnenste met het zilveren licht verhelderde’. Dit betekende dat haar zoon ‘door God voorbestemd was tot het bekeeringswerk onder de volkeren, die nog in de duisternis van het heidendom verzonken lagen. Vandaar het beeld van de maan, oprijzende boven de paddenstoelen en de slangen de symbolen van duisternis’.152 Foto bvhh.nu 2013.
Positionering
Het verhaal over het symbolisme van Thompson is in meer opzichten hoogst bijzonder. Tot dusver is het de enig bekende uitleg die tamelijk rigoureus vanuit een thomistisch perspectief is opgesteld. Weliswaar noemt hij ook de Pseudo-Dionysius en Origenes, maar het gaat hier om denkers die Thomas zelf bestudeerd dan wel becommentarieerd heeft. Dat geldt eveneens voor Augustinus die slechts nominaal aangestipt wordt. Beide auteurs, Origenes en Augustinus hebben we eerder ontmoet bij Thijm, onder meer als exponenten van het vrije associëren bij het gebruik van metaforen.[22] Ook in de nadere specificatie van het programma – waarbij zelfs die delen als fysiek aanwezig beschreven worden die er alleen nog maar in potentie waren! – komt Thomas opvallend vaak aan de orde. Dit is met name het geval bij het programma van de glazen in de lucida, waar ik nog uitvoerig op terugkom.[23]
Dit is echter niet de enige reden waarom het betoog van Thompson eruit springt. Ook het voorop stellen van het ‘gemoed’ in plaats van de iconografische duiding bij de primaire en secundaire voorbeelden van de symboliek is apart. Zeker kan dit niet los worden gezien van de klassieke, retorische functie van de kunst, waarmee Callier en Thompson door en door vertrouwd waren: het movere, bewegen of ontroeren.[24] Maar dit adagium kreeg beslist een extra dimensie doordat het tevens als een direct uitvloeisel kon gelden van de route langs de zintuigen à la Thomas. Zoals Thompson zijn associaties beschrijft aan de hand van de bloei in de lente en de stormachtige zee, krijgt zijn symbolisme wel iets heel individueels. En dat is temeer frappant, omdat het daardoor sterk leunt op het door hem verworpen, mystieke symbolisme van Toorop en consorten uit die tijd. Wat het nog typischer maakt, is dat de mens nu juist in dit individuele – mits het positief is – deelneemt aan Gods natuur en we dus hier nu net te maken hebben met één van die ‘volmaaktheden van de schepselen’ die een directe weerspiegeling vormt van de schoonheid van God.[25] Want dat is wat kunst doet, een stukje van Gods schoonheid naar de aarde halen. Hoewel dit minder stellig wordt geformuleerd dan onder de volgende generatie thomisten, zoals Jacques Maritain, was daarom de artistieke ambachtelijkheid zo belangrijk, omdat de incarnatie van Gods schoonheid daar direct afhankelijk van was.[26]
Dat juist de individuele participatie kunst maakt, zou wel eens de verklaring kunnen zijn voor de bijzondere invulling van het programma van de nieuwe Bavo. Hierin vindt een wonderlijke combinatie van oud en nieuw plaats: van het nieuwe dat de aanvulling en de voltooiing is van het oude en van oude thema’s in een nieuw kleed. Het nieuwe, of liever nog de vernieuwing die op deze manier niet alleen van de goddelijke creativiteit van de mens getuigt, maar tegelijkertijd staat voor de thomistische verdieping van het inzicht van de mens in God. Een inzicht dat langs de weg van trial-and-error een progressieve ontwikkeling kent op de eindeloze weg naar het Oneindige. Vandaar ook dat Leo XIII spreekt van een proces van ‘augere et perficere’ (uitbreiden en vervolmaken).[27] Dit kon echter niet door middel van een ‘wilde, onbestemde fantasie’, zoals Toorop en consorten volgens Thompson deden, maar alleen langs de route van de kerkvader en –leraren. En dat leidde tot de herleving van het vrije associëren à la Origenes en Augustinus. Dat je daarvoor verbeelding nodig hebt, was voor Thomas niet meer dan vanzelfsprekend, want hoe zou je anders iets kunnen bedenken. De verbeelding is immers de plaats, waarin onze ervaringen zijn opgeslagen; als ‘inwendig zintuig’ weet ze die informatie al abstraherend en deducerend tot ‘fantasieën’ te combineren.[28] Vertaald naar kunst en symboliek is dat wat de actoren bij de nieuwe Bavo in de ogen van Thompson hebben gedaan: in het spoor van de kerkvaders met hun rijke allegorieën hebben ze de combinerende verbeelding ingezet en die leidde hen tot composities als de bruid van het oosten en de bruid van het westen of de heilige leegte en de levende stenen. Gematerialiseerd door ‘hoogst bekwame, kunstvaardige en nijvere mannen’, geldt daarvoor wat Thompson aan de Pseudo-Dionysius ontleende: ‘Het heilige wordt daar door symbolische vormen heilig behandeld’.[29]
136 De cyclus rond de apsis getuigt van het thomistische symbolisme, waarin vernieuwing essentieel is omdat die leidt tot de volgende stap op de eindeloze weg naar het Oneindige. De mens zet hierbij zijn individuele creativiteit in, waarin hij participeert in God. Meer in het bijzonder gebeurt dat door middel van het vrije, persoonlijke associëren dat tot vroegchristelijke tradities teruggaat. Dit leidt tot nieuwe beeldformules en duidingen zoals deze allegorie op de lagere wijdingen. Hier zien we (van links naar rechts), zoals Thompson beschrijft, ‘de monnik met een condor, die geacht wordt het hoogst te vliegen en daarom beeld is van het beschouwend leven; dan volgt de ostiarius (deurbewaarder) met klok en sleutel om de geloovigen naar de kerk te roepen, en buiten te sluiten wie niet in de kerk behoort, achter hem afgebeeld door een aap; de vierde is de lector (lezer) met het boek der gebeden, waaruit hij de wijdingen van het brood en der nieuwe vruchten moet lezen; hij heeft achter zich het stekelvarken, den grooten roover van de vruchten des wijngaards’.150 Juist deze combinaties getuigen van het vrije associëren. Foto bvhh.nu 2013.
Naschrift van ‘Naar een thomistisch symbolisme’
Tot zover het fragment uit De nieuwe Bavo te Haarlem. De opmaat tot dit stuk uit de inleiding van ons boek over de Haarlemse KoepelKathedraal kun je lezen onder deze link.
Meer lezen? Het boek is uitverkocht, maar je kunt het altijd opvragen bij De Bibliotheek.
Ook onderzoek naar erfgoed moet het hebben van kennis delen; zeker met het oog op het specifieke doel om symboliek en iconografie een volwaardige rol te geven bij de toekomstplannen voor kerkgebouwen. Wees dus zo goed om deze pagina te delen via de knop delenonderaan de pagina. Het zou helemaal fijn als je daarbij de hashtag #kerkelijkerfgoed gebruikt.
B&M
Noten bij ‘Naar een thomistisch symbolisme’
In de noten wordt gewerkt met verkorte titels. Voor de volledige titels raadpleeg de bibliografie, waarnaar verwezen wordt, via deze link:
[1] Theo Molkenboer, ‘Volkskerken’. Gerard Brom, Herleving van de kerkelike kunst, p. 335. Men denke aan de Jacobskerk in Den Bosch (Cuypers & Stuyt, 1907), de Catharinakerk in Den Bosch (Jan Stuyt, 1917), en de Agathakerk in Beverwijk (Joseph en Pierre junior Cuypers, 1924); ontleend aan reliwiki.nl.
[9] Zie paragraaf 2.1.3 ‘Het appel van de benedictijnen’.
[10] Nieuwbarn, HetRoomsche kerkgebouw, pp. 12, 16. Over de wisselwerking tussen het neoplatoonse en aristotelische gedachtegoed in de negentiende eeuw zie Hubar, Arbeid en Bezieling, pp. 214-222.
[26] Hubar e.a., De genade van de steiger, onder meer pp. 131-141, 148-149, 411-413. Thompson, St. Bavo, pp. 4, 18, 19-21, 66, 94-95, besteedt opvallend veel aandacht aan constructie, techniek, kunstindustrie en kunstvaardigheid.
[27] Leo XIII, ‘Æterni patris’, p. 203 (Latijns origineel) p. 225 (Nederlandse vertaling).
[28] Zie voor dit facet van Thomas, Kenny, Aquino, pp. 109-119.
Noten in de bijschriften, toegevoegde noot in de inleiding, titelbeschrijving etc.
ad1) Hubar, De nieuwe Bavo te Haarlem, pp. 23-24.
150) Thompson, St. Bavo, p. 84.
151) Hubar e.a., De genade van de steiger, pp. 284-286. Voor Bernardus zie paragraaf 3.5 ‘Toetssteen: tussen litanie en Hooglied’. Met dank aan Gerard van Wezel.
De JCC komt verder met grote regelmaat aan de orde op onze Facebookpagina: http://bit.ly/VanHHOrg2FB
Ga eens kijken en ‘like’ de pagina, zodat de berichten over onderwerpen als de bovenstaande een nog grotere actieradius bereiken!
Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg. ‘Naar een thomistisch symbolisme in de nieuwe Bavo’. Onder redactie van Marij Coenen. VanHellenbergHubar.org, 2016-2021. http://bit.ly/3b6LB0q-JCC-nBavo.
Verkorte link: http://bit.ly/3b6LB0q-JCC-nBavo
Om te printen, te delen of te mailen, klik hieronder op 'Delen'.
Onze website gebruikt cookies voor een optimale ervaring. VanHellenbergHubar.Org vraagt de gebruiker om hiermee akkoord te gaan door op 'Accept' te klikken.AcceptRead More
Privacy en cookies ingevolge de AVG
Privacy Overview
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
