Leestijd circa 9 minuten

Hoe de hemelse stad tot tweemaal toe even opnieuw nederdaalde …

Het was genieten op 31 augustus in de bisschoppelijke sacristie en op 3 maart in de KoepelKathedraal zelf. Om het bij die laatste bijeenkomst te houden, samen met organist Ton van Eck, drie jeugdsolisten van de kathedrale koorschool en de Kathedrale Bavo Cantorij, mocht ik de avond verzorgen die gewijd was aan het hemels Jeruzalem. Alleen al qua muziek is er heel wat langs gekomen, variërend van Bach en Händel tot de Caelestis urbs Jeruzalem van Jean Titelouze (1562 – 1633) en Flor Peeters (1903 – 1986). Pièce de resistance was uiteraard de gelijknamige hymne van Alphons Diepenbrock (1862-1921). Wat de inhoud van de lezing betreft, kun je in de aankondiging hieronder een samenvatting aantreffen.*

Wat ‘n ervaring onder de koepel van de #nieuweBavo: 140 mensen zagen ‘t hemels Jeruzalem neerdalen in klank & beeld! pic.twitter.com/61Ds4kWVWx

— Van Hellenberg Hubar (@Bern4dette) 4 maart 2014

 

De lezing zelf is met enthousiasme ontvangen, zoals je onder meer kunt lezen op de site van Van Hoogevest Architecten, het bureau dat verantwoordelijk was voor de restauratie van de nieuwe Bavo. Verschillende aanwezigen hebben me gevraagd of ze de lezing als PDF mochten hebben. Omdat alleen zo’n bestand niets van de voice over (mijn inbreng dus) of de sfeer van de locatie kan overbrengen, vond een tweede uitvoering plaats op 31 augustus dat jaar. 

Kijk trouwens hieronder vooral even naar de laatste dia van mijn presentatie, waar ik de mensen bedank die me hebben geholpen, want dit soort activiteiten doe je niet in je eentje. Stephan van Rijt, koster van de nieuwe Bavo en penningmeester van de Vrienden van de Bavo staat voorop, want zonder zijn inspirerende inzet had ik deze onderneming nooit tot een goed einde kunnen brengen.

Klaar om naar #Haarlem te gaan, en als altijd blij met de vele hulp die ik heb gehad. :-) #lezing #nieuweBavo Tot zo! pic.twitter.com/cuO6CTk4s3

— Van Hellenberg Hubar (@Bern4dette) 3 maart 2014

Caelestis urbs Jeruzalem

… onder de koepel van de nieuwe Bavo

Wat bindt de componist Alphons Diepenbrock met Joseph Cuypers als architect van de nieuwe Bavo? Wat zijn de schakels tussen de Apocalyps van Johannes en De Heilige Linie van Cuypers’ peetoom J.A. Alberdingk Thijm? Welke gemene deler is er tussen de Sainte Chapelle van Parijs, het Amsterdamse Rijksmuseum en de nieuwe Bavo in Haarlem? En wat is dan weer de overeenkomst met de monstrans van Jan Brom in het Kathedraal Museum van de nieuwe Bavo? Er is maar één antwoord en dat is: het hemels Jeruzalem.

Inspiratie — Een van de meest inspirerende thema’s in de kerkelijke kunst is dat van de hemelse stad die door Johannes in zijn Apocalyps op onnavolgbare wijze wordt beschreven. Het rijk Gods dat niet van deze wereld is, werd niettemin vanouds opgevat als een aardse stadstaat, omsloten door muren als een veilige burcht. Zo schilderde Jan Oosterman haar in de Catharinakerk in Den Bosch van Jan Stuyt, de co-architect van de nieuwe Bavo. Oosterman, die ook in de nieuwe Bavo gewerkt heeft (de verering van het Lam Gods en de Drie-eenheid boven de noordelijke entree naar de kooromgang is van zijn hand), schilderde dit visioen in Den Bosch in de centrale koepel: het deel van de kerk dat bij uitstek door haar ronde vorm de eeuwigheid verbeeldt. Ook bij de majestueuze koepel van Haarlem is dat het geval. Zo ontvouwt zich een patroon dat verloopt van staat naar stad naar gebouw, of liever gezegd kerkgebouw. De hymne In festo dedicationis ecclesiae, bij het kerkwijdingsfeest, opent dan ook met de woorden Caelestis urbs Jeruzalem, want ieder kerkgebouw is een aardse voorafbeelding van de hemelse stad.

Nieuwe Bavo — Toch zijn er kerken bij wie dit thema nadrukkelijker speelt dan bij andere, en op dit punt springt de nieuwe Bavo er uit. Ze is namelijk de enige die een motto draagt dat direct te herleiden is tot de Apocalyptische stad. Johannes vertelt dat deze stad geheel uit goud is gemaakt en versierd is met edelstenen. Hij vergelijkt haar met een bruid die zich mooi maakt voor haar man: een beeld dat hij ontleende aan het Hooglied, dat andere bijbelse gezang dat maar niet ophield, noch houdt, te inspireren. Zo kwam de KoepelKathedraal als enige kerk in Nederland aan haar devies: sicut sponsa ornata, getooid als een bruid.

Leidmotief — Al vanaf mijn studie kunstgeschiedenis, die ik afrondde met een scriptie over de romaanse Servaaskerk in Maastricht, heeft het visioen van Johannes me geïntrigeerd. Het thema van de hemelse stad kwam terug, toen ik bezig was met mijn proefschrift over het Rijksmuseum en kan dan ook als een van de leidmotieven in het oeuvre van Cuypers senior worden beschouwd. Dat is ook de reden dat Alphons Diepenbrock zijn hymne In festo dedicationis ecclesiae speciaal voor de architect componeerde en wel voor zijn zeventigste verjaardag. Dat dit motief ook in de nieuwe Bavo een prominente positie inneemt, mag eigenlijk niet verbazen. In de lezing heb ik mijn toehoorders meegenomen naar hemelse steden in aardse vormen.

Lezing — Tijdens de lezing op 3 maart werd de hymne In festo dedicationis ecclesiae van Alphons Diepenbrock uitgevoerd door de Kathedrale Bavo Cantorij.

De lezing was georganiseerd door de Vriendenkring van de nieuwe Bavo. Voor de entree werd een bijdrage van 10 euro gevraagd (vrienden vrij) die ten goede kwam aan het nieuwe glas-in-lood van Marc Mulders voor de Doopkapel van de kathedraal. 

Naschrift van Pierre M. Cuypers

Pierre M. Cuypers vertelde naar aanleiding van het bovenstaand stukje dat er ook een familiale relatie bestaat tussen Alphons (Fons) Diepenbrock en Joseph Cuypers:

De moeder van Fons was een Kuytenbrouwer. Zijn overgrootvader, Joannes Henricus Kuytenbrouwer was getrouwd met een Alberdingk Thijm (Geertruide Maria) en zij was een zus van Joannes A.Th. en dus een tante van Nenny (de moeder van Joseph Cuypers). Kortom, Alphons was een zoon van de achternicht van Joseph Cuypers (die dus zijn achteroudoom was). Niettemin was het destijds gevoelsmatig zeer wel familie.

Alleen al de netwerken van deze families zijn razend interessant, zoals opnieuw blijkt uit het project waar ik vanaf 2018 met tussenpozen aan werk: de Joseph Cuypers Collectie op het gemeentearchief van Roermond.

;-) B

---

Bronnen en verdere informatie

Wat al bekend was over het thema van de Caelestis urbs Jeruzalem, oftewel het hemelse Jeruzalem heb ik aan de hand van verschillende vondsten, onder meer over de polychromie, kunnen aanvullen en verdiepen in mijn boek over de nieuwe Bavo uit 2016, dat al enige tijd is uitverkocht. Ook de figuur van Diepenbrock komt hierin voor, onder meer met betrekking tot het gezelschap de Vioolstruik, waarin de families van Joseph Cuypers en Alphons Diepenbrock met elkaar toneelstukken lazen. De contacten tussen de architecten Cuypers en de componist zijn ook terug te vinden in de Joseph Cuypers collectie (#JCC).

• Verkorte link van dit item: http://bit.ly/BvHH2Bavo1 
• Erftemeijer, Antoon, Arjen Looyenga en Marieke van Roon, Getooid als een bruid, De nieuwe Sint-Bavokathedraal te Haarlem, Haarlem 1997.
• Hubar, Bernadette van Hellenberg, Angelique Friedrichs en Gerard van Wezel, De genade van de steiger, monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum, Amersfoort-Zutphen 2013.
• Hubar, Bernadette van Hellenberg, Arbeid en Bezieling; de esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdingk Thijm en V.E.L. de Stuers, en de voorgevel van het Rijksmuseum, Nijmegen 1997 (voor een samenvatting volg deze link).
• Hubar, Bernadette van Hellenberg, Auro intextum (met goud doorstikt), Kathedrale basiliek Sint Bavo te Haarlem, waardenstelling in modules, Ohé en Laak 2013.
• Voor de verwijzingen naar Diepenbrock en de Vioolstruik zie het register van Hubar, De nieuwe Bavo te Haarlem, op deze site.
• Voor Diepenbrock en zijn dochters in de #JCC zie GAR JCC v.n. 73, 142, 153, 173.

Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg. ‘Caelestis urbs Jeruzalem in de nieuwe Bavo/KoepelKathedraal Haarlem’. Onder redactie van Marij Coenen. VanHellenbergHubar.Org, Kunst, cultuur & erfgoed, 2014-2020. http://bit.ly/BvHH2Bavo1

Laatste wijzigingen in oktober 2020.