Inhoudsopgave van 'De genade van de steiger'

Leestijd circa 27 minuten

Inhoudsopgave — Nu roep ik je met de onderstaande Pinksterwens wel op om het verhaal over Piet Gerrits te lezen, maar dat is zo eenvoudig nog niet! ‘De genade van de steiger’ is namelijk uitverkocht en kan alleen nog antiquarisch besteld worden. Je kunt het boek wel opvragen via een van de – openbare – bibliotheken die Nederland rijk is! Laat me je helpen met deze link!

1 Een vergeten generatie (verantwoording) 15

1.1 Opmaat 15
1.2 Vraagstelling 16
Principium charitatis 18
1.3 Opzet en samenvatting 19
De kunstschilder op de steiger 19
Tussen hoofd en hand 20
Een eclectische geest 22
Canon 22
De epische mise-en-scène en de Beuroner beurtzang 21
Synthetisme en symbolisme 21
De expressionistische stam 21
Wisselspelers 22
Slotbeschouwing 22
Waardenstellende termen en begrippen 22
Annotatie 22
1.4 Productie 22
1.5 Instrument voor rehabilitatie 23

2 De kunstschilder op de steiger (vorming en onderwijs) 25

2.1 Entree in de historiografie 25
2.2 De actoren 29
Kerkschilders 29
Kerkschilder / restaurateur 29
Kunstschilders 29
Huis- en kerkdecoratieschilders 30
Wisseling van de wacht 34
2.3 De Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam 34
2.3.1 Derkinderen en het ‘correctief voor den nood der tijden’ 34
Interbellumlijn 35
Typus 35
Iconen 35
Netwerk 36
Reflectie 37
2.3.2 De aanloop van de onderwijshervorming 37
De Gids van 1902 37
Engagement 40
Kabinetskunst 41
Kritiek op de tekenkunst en het ambachtsonderwijs 41
Derkinderen als ambachtsman 42
De Gids van 1905 en de monumentale kunsten 42
Grafische kunsten 43
Grafische muurschilderkunst 44
Biblia pauperum 44
Illustratoren 44
De Gids van 1908 44
2.3.3 De collegestof van Derkinderen 45
Hoorcolleges met lichtbeelden 45
Inleiding over het academisch programma 45
Klassieke oudheid en polychromie 46
De kathedralen en de biblia pauperum 46
De sociale positie van de kunstenaar 47
Glasschilderkunst 47
De ontbrekende barok 47
Zelfbeeld 47
2.3.4 De steen der wijzen 47
Figurist 48
Tempera of wasverf 48
Fresco en caseïneverf 49
Witte raaf 49
Praktijk 49
Excerpten over technieken 50
De pleisterlaag als drager van de schildering 50
De kwaliteit van de muur 51
Verfrecepturen 51
Audsley 51
Honing 51
Wasverf 51
De ‘spirit Fresco’ van Gambier Parry 52
Stereochromie 52
Caseïneverf 52
Steen der wijzen 53
2.3.5 Roland Holst aan het roer 53
R.N. Roland Holst 53
Directeur 54
Tekenen en ontwerpen 54
Viollet-le-Duc en het lemma Peinture 55
Symboliek 57
Sgraffito 58
Het werven van opdrachten 59
Reflectie 59
2.3.6 Campendonk en de voorhoede van de Wederopbouw 60
2.4 De Roomsche academie 65
2.4.1 De Katholieke Leergangen in Tilburg 66
‘Roomschen dat zijn wij’ 66
De ‘Roomsche Academie’ 67
Tilburgse Leergangen 67
Henri Sicking 67
Albert Verschuuren 69
Reflectie 71
2.5 Het onzichtbare leger van vakschilders 72
Hiërarchie 72
Het ‘mindere ambacht’ 73
Hybride positie 73
Opleidingen in het interbellum 74
Roermond als pars pro toto 74
Leermiddelen en vakliteratuur 75
Landelijk perspectief 76
Van leerling tot leraar, werknemer en kunstenaar:
Augustijn Hermans 76
Profiel 77
De firma Perey te Venlo 77
Oosterman 80
2.6 Werken in de nichemarkt 80

3 Tussen hoofd en hand (materialen en technieken) 83

3.1 De fysieke schildering op de muur 83
3.2 De schildertechniek van de kruiswegstaties in de Lambertuskerk in Maastricht 84
De frescotechniek 84
Kruiswegstaties in de Lambertuskerk 84
Herkennen van de frescotechniek 84
Voorstudies 84
Artistieke beperkingen 86
De pleisterlaag 86
Schildertechniek 86
De toegepaste verf 86
Pigment- en bindmiddelanalyses 87
De conditie van de kruiswegstaties 87
3.3 De frescotechniek van Jan Grégoire 87
De colleges van Derkinderen 87
3.4 De frescotechniek in Nederland 89
Fresco’s in het interbellum 90
3.5 München als het centrum van de hernieuwde belangstelling voor oude technieken 91
3.6 Keimverf 92
Keim in Nederland 92
Keim Künstlerfarben of A-Techniek 93
Keim Dekorfarben of B-Techniek 93
3.7 De schilderingen van Jaap – François – Mes in de Lambertuskerk te Maastricht 94
Decoratieve schilderingen 95
3.8 De schildertechniek van Mes in de Lambertuskerk te Maastricht 95
3.9 Pigment- en bindmiddelanalyse 97
3.10 Het verval van schilderingen op de muur: oorzaken en oplossingen 98
Losse dragers 100
Recapitulatie 101
3.11 Andere verftechnieken voor muurschilderingen in het interbellum 101
Tempera 101
Caseïne 102
Lijnolie 102
Bijenwas 103
Bindmiddel en vernis 103

4 Een eclectische geest (de kunstkritiek) 107

4.1 Woorden 107
4.2 Albert Plasschaert 108
Locus classicus 108
Profiel 108
Strategie 109
In het spoor van Aurier 110
De architect 110
Decorum 111
Inhoudelijk en decoratief 111
Eclectisch 113
Picturaal decoratief 114
Recapitulatie 114
4.3 Het Gildeboek 115
4.3.1 Bernard H. Molkenboer o.p. 115
Positionering 115
Stand van zaken 116
Polychromie 116
Tweedeling 117
Dialectiek 117
Beuron 117
Toorop en Derkinderen 118
Recapitulatie 120
4.3.2 Rector J.B.W.M. Möller 121
Positionering 121
Jonge kunstenaars 121
Vorm versus idee 122
Kunstsystemen 122
Toorop 123
Toeschouwer 124
Meditatieve sturing 124
Kunst zonder kunst 125
Geest en stof, symbolisme en synthetisme 125
Het vrij scheppend vermogen 125
Nogmaals Aurier 126
Verkade als ambassadeur 127
Recapitulatie 127
4.4 Pieter van der Meer de Walcheren en Jacques Maritain 130
4.4.1 Het netwerk van een bekeerling anno 1920 130
Profiel 130
4.4.2 De esthetica van Jacques Maritain 131
Kunst en scholastiek 131
De ‘deugd van Kunst’ 132
De Gemeenschap 132
De kruisweg van Servaes 133
Kloof 133
Theologische supervisie 134
Drie regels 134
Innerlijke vrijheid 136
Recapitulatie 136
4.4.3 Het kritisch idioom van Van der Meer 136
Aan de boezem van Maritain 137
De niet-woorden 138
Schilderkunstige woordenschat 138
Nogmaals Maritain 140
Toetssteen: de context van de dagbladpers 142
Bergensche school 142
Recapitulatie 143
4.5 Jan Engelman 144
Entree 145
4.5.1 Programma 145
Engelman versus Bremmer 145
4.5.2 Een ‘plastisch en poëtisch esperanto’ 147
Nieuwe Nederlandsche Schilderkunst I 147
Romantisch 147
Habitus 148
De geboorte van een term 149
De term expressionisme bij Engelman 152
Esperanto 152
4.5.3 Barok als alternatief expressionisme 153
De introductie van de kwalificatie barok 153
De laatste gemeenschapskunst 155
Charles Eyck als barokke kunstenaar 155
De barokke middeleeuwer 158
Barok Limburg 158
Modern barok 159
Barok versus bidimensionaliteit 161
Limburgse school 161
Barok en nieuwe zakelijkheid 162
4.5.4 Tussen joie de vivre en devotie 162
Een ‘eclectische geest’ 165
4.6 Naschrift: in de periferie van de kunstkritiek 166
Klaterende drukte 166
De anti-Cuypers claque 167
Boemerang 168

5 Canon van de monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum (kopstukken en stromingen) 171

5.1 Tableau 171
5.2 Instrumentarium 172
5.2.1 Van woorden naar waarden 172
5.2.2 Symboliek, iconografie en liturgie 173
Devotie en decorum 173
Verbeelding 173
Alberdingk Thijm 174
Nieuwbarn 174
Liturgie 174
Intermezzo: de symboliek van de plattegrond van het kerkgebouw 175
Timmers 176
Methode 176
5.3 Canon I | De epische mise-en-scène en de Beuroner beurtzang 177
5.4 De gebroeders Dunselman 178
5.4.1 Jan Dunselman als historieschilder après la lettre 179
Vorming 179
Academisch genre pur sang 179
Historia 180
Prix de Rome 180
Ongebaande paden 180
De Violier en Beuron 181
5.4.2 Rolverdeling en technieken 183
Siamese tweeling 183
Technieken 184
5.4.3 De Nicolaaskerk: historieschilderkunst en Beuroner schema’s 186
Symboliek 187
Schilder van de kruiswegen 189
Gemene deler met Beuron 190
Beuron elders in de Nicolaaskerk 191
5.4.4 Kees Dunselman in de Obrechtkerk: een iconografische exercitie 193
Programma 193
De lijn van Christus Koning 194
Het Paaslam 194
Drie-eenheid 195
Heilig Hart, Margareta Maria Alacoque en Theresia van Avila 197
Jozef 197
Petrus 198
Franciscus van Assisi 199
Clara 199
Maria onbevlekt ontvangen 201
Koortravee 202
Tondi met heiligen 204
Microkosmos 204
Positionering van het programma 206
5.4.5 Tussentijdse balans en waardering 208
5.5 Een orthodoxe Beuroner: Jan Oosterman 208
Jan Oosterman (1876-1963) 208
Het programma van de Catharinakerk in Den Bosch (1918-1919) 208
Beuroner idioom 209
Positionering 210
De kerk van Petrus Stoel van Antiochië in Uden 210
Balans 212
5.6 De strijdbare aardse en hemelse orde van F.H. Bach 212
5.6.1 Twaalf rolmodellen in het schip 213
5.6.2 Het monachale ideaal tussen engelenkoren, oudsten en het verloren paradijs 214
Triomferende kerk 214
Gabriël-Chamael 214
Michael 215
Gods naam 215
Emmanuel 216
JX 217
Drie gevleugelde ringen 217
Annunciatie 219
Priester-engelen 219
De beschouwelijke en de strijdbare kerk 220
Een vrouw als Eva en de pelgrim Adam 221
5.6.3 Aardse en hemelse stijl: Riegls dichotomie 222
Haptisch versus spiritueel 222
Riegls dichotomie 222
Beltrum als toetssteen 223
5.6.4 Evaluatie en waardering 225
Naschrift: de lijdende kerk 225
5.7 Tussen architect, atelier en kunstenaar: Joseph Cuypers en Joan Collette 227
5.7.1 De werkplaatsen van Cuypers & Co en de Beuroner school 227
Beuroner tendenzen 227
5.7.2 De Beuroner stijlindicator 228
Stijlindicator 228
Rooi Hartenkapel in Tilburg 228
5.7.3 De kapel van kasteel De Haar 229
5.7.4 De uitmonstering van de Laurentiuskerk te Dongen 230
Mariakapel te Dongen 230
De apsiscyclus van Joseph Cuypers en Joan Collette 234
5.7.5 Evaluatie en waardering 238
5.8 Het epos van het Heilige Land: Piet Gerrits (1878-1957) 239
5.8.1 Het Heilige Land 239
5.8.2 De Heilig Landstichting 240
5.8.3 Gerardus Majellakerk in Tilburg 241
5.8.4 De Cenakelkerk in de Heilig Landstichting 244
Byzantium à la Beuron in de Cenakelkerk 244
De strijdbare kerk in de centraalbouw 246
Ornamenten 251
5.8.5 Evaluatie en waardering 253
5.9 Op Beuroner wieken: Charles Eyck 254
Tussen Beuron en Ravenna 254
Ranken en cassettes 255
Stilistische tweedeling 255
Het programma van de apsis 256
Beuroner typologie 258
Stilering 259
Assistentie en techniek 260
Evaluatie en waardering 260
5.10 De terugkeer van Derkinderen: naschrift en slotbeschouwing 260
5.10.1 De Beuroner klanken in de Eerste Bossche Wand 261
5.10.2 De nieuwe Bavo (1894-1930) 263
5.10.3 Han Bijvoet als epische einzelgänger (1897-1975) 263
5.10.4 Overige kunstenaars aan de zijlijn 266
5.10.5 Kritiek, kenniswinst en waardering 266
Kritiek 266
Kenniswinst 267
Beoordelingscriteria 267
Esthetica 267
Cultuurhistorische waarde 269

6 Canon II Synthetisme en symbolisme 271

6.1 Jargon en spelersveld 271
6.2 Toorops katholieke symbolisme 273
6.2.1 Op weg naar de transcendentie 274
6.2.2 Het Roomsche Kerkgebouw (1908) 276
Hemelse Jeruzalem 276
Alternatieve leesrichting 278
Aards Paradijs 278
Lijdende kerk 280
Tussenbalans en vooruitblik 280
6.2.3 Kosmisch symbolisme (1921-1927) 281
Maria Rosa Mystica in de metropool 281
Het spel van de harp 284
Parallellen 286
6.2.4 De kruisweg van Oosterbeek (1916-1919) 287
Chronologie 290
‘Rijthmisch lijnbeweeg’ 290
Karel van den Oever 291
Frans Erens 293
Lijden, strijden en overwinnen 294
Tussenbalans 298
6.2.5 De pelgrim (1921) 298
David en Esther 300
Bezielde geometrie en kosmisch symbolisme 301
Sacra conversazione 301
Heb je naaste lief 302
De strijd om het bezit 302
Slapende zielen 303
Nijd en afgunst 303
Gevleugelde zielen 304
Kinderziel 304
Christoffel 304
De psychomachia en Diepenbrock 305
6.2.6 De pelgrim voorbij: Willem van Konijnenburg en Joan Collette 306
Zacharia 306
Verbi divini inspiratio 307
De triomf van Thomas van Aquino 307
14e Zondag na Pinksteren 310
Vooruitblik 310
6.3 De Roomse Haagse School 311
6.3.1 In de periferie van grote meesters: Alex Asperslagh 312
De heilige familie 312
Paulus voor het Kruis 313
6.3.2 Thorn Prikker terug in Den Haag: Lou Asperslagh 314
In den beginne: Toorop 314
Thorn Prikker 315
Symbolisme en synthetisme 317
6.3.3 Een breed register aan stijlen: Toon Ninaber van Eyben 318
Grafiek 318
Glasschilderkunst 319
Barokke muurschilderingen 320
Tegeltableaus 321
6.3.4 Stijlpluralist pur sang: Joan Collette 321
De Drie-eenheid 321
Vrij katholiek werk 323
Muurschilderkunst 323
Positie 323
6.3.5 Op het liturgisch kruispunt: Lode Sengers 324
Liturgie en natuur 324
Delft 325
Retabelaltaar Den Haag 326
Overige werk 327
6.3.6 Toetssteen: Augustijn Hermans en Gerhard Jansen 328
Mozaïek en altaar in Tilburg 329
Netwerk 331
Kapel Joannes de Deo 331
Gerhard Jansen 335
6.3.7 Evaluatie: kritiek en waardering 336
6.4 Anton Molkenboer 339
6.4.1 O.L. Vrouwe van Goede Raad in Den Haag (1922-1923) 339
Tweeluik op de dualiteit 339
Het Geloofs- en het Gebodenraam 341
6.4.2 De Antonius Abtkerk in Scheveningen (1925-1928) 348
Symbolisme in iconografie en uitvoering 349
Kritiek van Engelman 353
Kapellen, kruisweg, engelenmozaïek, mozaïekband en glas-in-lood 355
Triomfboog 355
6.4.3 Een pluriforme mozaïst 356
6.4.4 Evaluatie: de pictor imaginarius 358
6.5 Chris Lebeau 359
6.5.1 Het kosmische programma in de oudkatholieke kerk te Leiden (1926-1931) 359
De opmaat in Amsterdam 359
Christus pantocrator 360
Theosofische Drie-eenheid? 361
Strijdende kerk en priesterschap 361
De evangelisten en de samenleving 362
Geloof 364
Hoop 365
Liefde 365
Christus in triplo 366
De trap des levens 367
Technische uitwerking 369
6.5.2 Evaluatie: tussen Amsterdam en Leiden 370
Het mystieke Amsterdam 371
Het aardse Leiden 371
Slotsom 371
6.6 Een representatieve achterhoede: naschrift en slotbeschouwing 372
La longue durée 372
6.6.1 De achterhoede: Jan Grégoire 372
6.6.2 Herman Walstra 373
6.6.3 Willem Wiegmans 373
6.6.4 Lodewijk Schelfhout 373
6.6.5 R.N. Roland Holst op de achtergrond 376
6.6.6 Kritiek, kenniswinst en waardering 376
Kunstkritiek 376
Kenniswinst 376
Schoonheid, betekenis voor de wetenschap en cultuurhistorische waarde 377

7 Canon III de expressionistische stam 379

7.1 Liturgie, vormconcepten en exponenten 379
Alibi voor de moderne kunst 379
Gotiek – barok – expressionisme 380
Factuur en handschrift, plastisch en picturaal 382
Symbolisme en synthetisme 382
Pondération, ‘nieuwe ruimtelijke logica’ of ‘verhoudingsbeelding’ 384
7.2 De waaier van Clemens Meuleman 385
De handelaar 385
Standaardwerk 386
Vooruitblik 388
7.3 Joep Nicolas 389
Artistieke vorming 389
7.3.1 Asselt: de ‘groote symphonie der doodenmysteriën’ 390
De mecenas in Asselt 390
Legendevorming 390
Programma 391
Noorderportaal 392
Zuiderportaal 396
De apotheose in de kapel 397
Schilderstijl 399
De positie van de Aflegging van Christus 402
7.3.2 De inspiratie van Derkinderen en de Goudse glazen 403
Nieuwe barok 403
Derkinderen 404
Goudse glazen 405
Breda 406
Pluriforme kunstenaar 406
7.3.3 Vermurail 407
Naar een monumentaal handschrift 407
7.3.4 Slotbeschouwing 408
7.4 Henri Jonas 408
De Amsterdamse scene 408
7.4.1 De glazen van de Koepelkerk 409
Davidraam 409
7.4.2 De Madonna en Jonas als pictor doctus 411
Zelfportret in de aanbidding van Maria 411
Maritaineske pictor doctus 411
7.4.3 De Mariacyclus in de Koepelkerk ‘al fresco’ in keimverf 413
Het ‘middenluik’ 413
De ‘zijpanelen’ 414
Vormgeving en factuur 415
7.5 Matthieu Wiegman 415
Klassieke opmaat in Frankrijk 415
7.5.1 De engelencyclus in de Obrechtkerk 417
7.5.2 Het programma rond Maria Middelares in het noordertransept 418
De bruiloft van Kana 419
7.5.3 Het programma rond eucharistie en evangelisatie in het zuidertransept 420
De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van vis en brood 420
Eucharistie en evangelisatie 422
7.5.4 Reflectie op de beeldspraak 422
7.6 Otto van Rees 423
Kubisme 424
Netwerk in Nederland 424
7.6.1 Tussen klassiek en barok 425
De klassieke kop 426
7.6.2 Pietàkapel met de bewening in de Obrechtkerk 426
De figuren in de nissen 428
Symbiose 428
Tussen rouwen en verlossing 429
7.6.3 Historiografische reflectie 430
7.7 De muur als een blad papier: Jos ten Horn 431
7.8 Jean Adams 435
Tussen hamer en aambeeld 436
Het monumentale oeuvre 437
7.8.1 Nunhem: Paulus en Religio catholica 437
Paulus, liefde en Maritain 439
Religio, vrijheid en Maritain 440
7.8.2 De catechese op het priesterkoor en in de kinderkapel 440
Kinderlijke benadering 440
Initiatiesacramenten 441
Waardig, instructief en toegankelijk 441
Moederlijk 442
7.8.3 Het drievoudige thema van de zonnebloem 442
Zucht naar God 442
Vondel 443
Van Gogh 443
7.8.4 Experiment met een monumentale stijl 444
Wiegman 445
7.8.5 Evaluatie 445
7.9 Charles Eyck 445
Architectuur van Boosten 447
Canon van de mis 447
Driehoekscompositie en boom 448
Detaillering 449
Koepel 449
Programma, stijl en missionering 450
7.10 Eugène Laudy 451
Debuut 451
Relatie tot Eyck 451
De iconografische professional 455
7.11 De overvloed van de weelde: naschrift en slotbeschouwing 456
7.11.1 Lambert Simon 457
7.11.2 Jacob Ydema 458
7.11.3 Jaap Mes 460
7.11.4 Kritiek, kenniswinst en waardering 463
De overvloed van de weelde 463
Kunstkritiek 463
Kenniswinst 464
Waardering vanuit de hoofdcriteria: schoonheid, betekenis voor de wetenschap

en cultuurhistorische waarde 466
Priesters en leken 466
Iconografen 466

8. Bijlagen 468

8.1 Waardenstellende termen en begrippen 468
8.1.1 Uitgangspunten 468
8.1.2 Verklarende termen en begrippen 469
8.1.3 Verwijzende termen en begrippen 475
8.2 Het traktaatje van Jan –Willibrord – Verkade 476

9. Bronnenlijst 478

9.1 Lijst van afkortingen 478
9.2 Geraadpleegde archieven 478
9.3 Bibliografie 478
Noten 483
Hoofdstuk 1 483
Hoofdstuk 2 483
Hoofdstuk 3 486
Hoofdstuk 4 487
Hoofdstuk 5 490
Hoofdstuk 6 493
Hoofdstuk 7 496
8. Bijlagen 496
Bijschriften 498
Register 500
Namen 500
Topografica 504
Begrippen 505