Archiefonderzoek Catharinakerk Eindhoven deel 2

Posted on 8 augustus 2023 by Bernadette van Hellenberg Hubar

Archiefonderzoek Catharinakerk Eindhoven deel 2 | Tussen vondsten en bronnen* — Waar een deel 2 is, is ook een deel 1. Dit dubbelartikel in vakblad Vitruvius is het resultaat van één vraag die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed stelde aan de gemeente Eindhoven bij de bespreking van het restauratieplan van het dak: welke leien lagen er oorspronkelijk op.

Om dit uit te zoeken kregen we in 2021 opdracht om de archieven in het RHCe (Regionaal Historisch Centrum Eindhoven) door te spitten. Maar, dachten we: wat zonde van alle andere gegevens over het kerkgebouw en zijn inrichting die we onvermijdelijk tegenkomen. Als we nu toch bezig zijn, waarom nemen we die niet mee. Dan ligt er meteen een compleet dossier voor de restauratie van het overige deel van de kerk. We hebben de gemeente Eindhoven kunnen overtuigen om de opdracht uit te breiden. De komende jaren staat er namelijk heel wat op stapel in de Catharinakerk, waar de gemeente als eigenaar verantwoordelijk voor is.

Bij deel 1 op deze site kun je het belangrijkste resultaat van het onderzoek vinden, namelijk het spreadsheet met alle gegevens. Daarin behandelen we ook de vracht aan pdf-bestanden van de foto’s van de archiefstukken met links om ze te downloaden. We leggen ook uit wat we niet hebben meegenomen, waaronder de data over de orgels, de klokken en het edelsmeedwerk. We eindigen dat deel met een citaat uit de notulen van het kerkbestuur, waaruit blijkt dat er oorspronkelijk maasleien op de Catharinakerk lagen.

In deel 2, dat hieronder volgt, hebben we enkele van de meest saillante vondsten en lacunes uit het onderzoek voor het voetlicht geplaatst.1

Om te beginnen met een lacune noemen we het ontbrekende bestek van Pierre J.H. Cuypers. Ons vermoeden is dat het ergens tussen de – noch geïnventariseerde, noch ontsloten – stukken van architectenbureau De Bever zit, van welk bureau drie generaties aan de Catharinakerk hebben gewerkt.2
Dan een van onze favoriete onderwerpen: de polychromie. Zoals uit het waardenstellend onderzoek over de Catharinakerk (2020) blijkt, is de oorspronkelijke polychromie naar ontwerp van Pierre J.H. Cuypers opvallend gaaf bewaard gebleven. Algemeen werd aangenomen dat dit werk alleen door de mannen van Cuypers & Stoltzenberg uitgevoerd werd en in 1864 klaar was.3 Dankzij het archiefonderzoek weten we nu dat er locale bedrijven bij betrokken werden en welke dat zijn. Bovendien staat nu vast dat de polychromie – gestart in 1863 – pas in 1885 voltooid was. Sterker nog, het kerkbestuur heeft in 1885 ‘alle steenen laten bijkleuren’. Omdat er in die tijd nog geen gekleurde baksteen bestond is die voor een deel geverfd. Dat bijkleuren is na die tijd niet meer gedaan. Het effect van de tijd kun je goed zien bij het proefvlak dat restaurateur Rob Bremer tussen 2005 en 2007 heeft blootgelegd.4
Een van de vragen die tijdens het waardenstellend onderzoek in 2020 naar voren kwam was of er sprake is van geschilderde buitenpolychromie bij de Catharinakerk. Ook daar hebben we tussen de archiefstukken aanvullende aanwijzingen voor gevonden. Om echt uitsluitsel te geven is meer onderzoek nodig.5
Het is altijd fijn als anoniem en ongedateerd werk van een naam en datum voorzien kan worden. Uit het archiefonderzoek blijkt dat de schilderingen op de kop van de transeptarmen – de ene cyclus gewijd aan Elisabeth van Thuringen, de andere aan Vincentius van Palo – in 1877 gemaakt zijn door Cuypers & Stoltzenberg.
Bij de afbeeldingen in dit artikel vestigen we de aandacht op het stenen koorscherm – in de stukken betiteld als arcade – dat tijdens het Sinterklaasbombardement in 1942 voor een deel werd vernietigd (afb. 8-10, 11). Hoewel er ruim voldoende fragmenten waren om het te herstellen gebeurde dat niet. Daardoor verdween het koorscherm ook uit het locale collectieve geheugen.
Op een van de vondsten hebben we in deel 1 al een voorsprong genomen en dat betreft de stenen gordijntjes met de trifolias (ajoure reliëfs) in de galerijen van schip, transept en koor. Ook deze waren slechts voor een deel verwoest door het Sinterklaasbombardement. Maar net als het koorscherm is ervoor gekozen ze integraal te verwijderen. En daarmee verdween een oplossing die in geen enkele andere kerk van Cuypers was toegepast.

Ga je mee?

Cat.II, def. artikel, VITRUVIUS_Juli 23

…

Het bovenstaande is maar een tipje van de sluier, want er is nog veel en veel meer tevoorschijn gekomen, zoals de tijdlijn in het spreadsheet laat zien. Om te zorgen dat dit allemaal beschikbaar blijft voor verder onderzoek zijn alle bronnen met hun vindplaats in deel 2 gespecificeerd. Wil je jezelf veel tijd en zoekwerk besparen, dan is het het beste om alles te downloaden. Je kunt het vinden in deze map https://bit.ly/Archiefonderzoek-Catharinakerk op VanHH4all.

Zoals we in deel 1 al hebben aangegeven, moeten gebruikers zich wel realiseren, dat het bij dit werk niet gaat om professionele reproducties. De foto’s zijn in een hoog tempo met de hand gemaakt, waardoor – zeker als de inkt vervaagd was – de kwaliteit hier en daar minder is. In feite wordt het complete onderzoeksdossier ter beschikking gesteld, onder voorbehoud van deze disclaimer.6

Is het project hiermee helemaal afgerond? In principe wel, maar onze handen jeuken om het voortschrijdend inzicht te verwerken in het waardenstellend onderzoek dat in 2020 uitgevoerd werd. We laten het weten als het zover is!4

;-) B&M

Verwijzingen

De nummering van de verwijzing naar de noten staat in de tekst hierboven niet noodzakelijk in chronologische volgorde..

Titelbeschrijving van het artikel: Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. ‘Tussen vondsten en bronnen! De Catharinakerk te Eindhoven, deel 2’. Vitruvius, onafhankelijk vakblad voor erfgoedprofessionals 16 (2023): 12-24. Opnieuw hebben we hierbij mogen profiteren van het rijke assortiment foto’s van Kerkfotografie.nl.
Dit bureau is zo belangrijk voor de geschiedenis van Eindhoven geweest, dat we blijven adviseren om het archief ervan over te brengen naar het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven.
Van Leeuwen, P.J.H. Cuypers, architect, p. 284. Joseph Cuypers, (toeschrijving), Tentoonstelling der werken van Dr. P. J. H. Cuypers (1907), pp. 25-26. Voor de volledige titels zie Joseph Cuypers Collectie bibliografie.
Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Don Rackham. De Catharinakerk te Eindhoven. Waardenstellend onderzoek, deel 1a Tekst, VanHellenbergHubar.Org en Res nova Monumenten. Ohé en Laak/Echt, 2020, zoekterm Rob Bremer.
Zie Hubar en Rackham, De Catharinakerk te Eindhoven. Waardenstellend onderzoek (2020), zoekterm buitenpolychromie.
Zie de disclaimer op het gebruik van deze site, onder artikel 4.
Naar deze webpagina kan verwezen worden als Hubar, Bernadette van Hellenberg, en Marij Coenen. ‘Archiefonderzoek Catharinakerk Eindhoven deel 2’. VanHellenbergHubar.org, 2022. www.VanHH.org/?p=19288.
Downloadmap van het onderzoeksdossier met alle pdf’s van de van de ontsloten archiefstukken: https://bit.ly/Archiefonderzoek-Catharinakerk.

Sociale media en erfgoed

VanHellenbergHubar.Org zet sociale media in zowel om nieuws over kunst, cultuur & erfgoed te delen als om vragen te stellen en zo kennis te vergaren.
Daarvoor maken we gebruik van de media die hieronder bij delen staan vermeld.

Help mee om de erfgoedverhalen verder te verspreiden door ze via een of meer van die knoppen te delen.
Het zou helemaal fijn zijn als je daarbij de hashtag #CatharinakerkEindhoven gebruikt.

Verkorte link van dit item: VanHH.org/?p=19288

Oneindig

Posted on 29 juni 2015 by Bernadette van Hellenberg Hubar

Cyclus Rome 2 | Oneindig

…

Cyclus Rome: Charles-Louis Clérisseau (1721–1820), Stefano Rotondo, 1750-1755. Herkomst Hermitage Sint Petersburg.

…

De cirkel wordt gedragen
door zuilen in het rond
in een eeuwig draaiend ritme
met lijnen haaks geplaatst
De triomfboog als een wig
hakend naar de hemel
dwars daarop de zoldering
vol aardse vlakke tinten
Twee Korinthische kapitelen,
rijke schouders met de geboort’
van twee bogen balancerend
op de as van het akkoord
noord naar zuid gelinieerd
Boven het hoogaltaar de leegte
van het boogvormige niets
al te heilig voor meer vormen
op de vliezen van het oog
Oost en west de oculi
die het rijzen en het dalen
van de zon naar ’t laatste uur
tot een vlammend spel
herleiden in de ronde
architectuur

…

______________

Post scriptum — In dit beeldgedicht van de cyclus Rome staat de Stefano Rotondo centraal, een van de meest bijzondere vroegchristelijke kerken in Rome, met een bouwgeschiedenis die teruggaat op de vijfde eeuw.1 Ze vormt de eerste christelijke centraalbouw in dit deel van de beschaving. Zelfs in een stad waar het Pantheon herinnerde aan het hoge niveau van de Romeinse architecten en constructeurs, was ze typologisch een buitenbeentje door de dubbele arcade rondom de locus sanctus in het midden. De koepel die je hier zou verwachten is echter achterwege gebleven. De tweede arcade is in de twaalfde eeuw dichtgezet, maar als boogstelling nog goed herkenbaar in de concentrische muur.

Op grond van de bijzondere verschijningsvorm wordt verondersteld dat de Stefano Rotondo in figuurlijke zin een kopie vormt van de heilig Grafkerk die Constantijn in 335 over het graf van Christus in Jeruzalem heeft laten bouwen: de Anastasis rotunda.2 De grote stroom pelgrims die hier naar toe kwam, keerde terug met verhalen waarin uiteraard ook de grafkerk een rol speelde. Hoe zag dat gebouw eruit? Wel, de kerk was een centraalbouw, omringd door drie apsiden met arcades, een centraal gewelf et cetera. Vrijwel zeker beïnvloed door deze orale context ontstonden over heel Europa symbolische ‘kopieën’ die vaak niet meer dan enkele karakteristieke elementen met de bron gemeen hadden, zoals in dit geval de centraalbouw. Was de kerk in Jeruzalem opgericht over het graf van Christus, bij de Stefano stond ze over het altaar dat symbolisch gelijkstaat met dat graf, omdat hier tijdens de misviering telkens weer het bloedige offer van Christus op onbloedige wijze wordt herhaald.3

Tevens is dit de plek waar zich de relieken van de heiligen bevinden: de heilige die een ‘alter Christus’ is, een andere Christus, een concept waar Paulus de opmaat van gaf: ‘Niet ik leef, het is Christus die leeft in mij’.4 Hij leeft dus volgens Paulus in ieder van ons, maar wel het meest illustratief in heiligen. Je zou kunnen zeggen dat Christus zich via de heiligen aan de mensen openbaart. Vandaar dat lotgevallen van de heiligen vol zitten met ontleningen aan het Oude en het Nieuwe Testament, als gaat het bij wijze van spreken om Bijbelse episodes.5

In de Stefano Rotondo te Rome is de centraalbouw gecombineerd met de kruisvorm. Naar een reconstructie van S. Corbett.6 Herkomst: Wikimedia Commons.

Nu is het interessante van de Stefano Rotondo dat de circulaire opzet wordt gecombineerd met een axiale, waarin de christelijke kruisvorm domineert. Die wordt door twee onderdelen nog eens extra geaccentueerd: allereerst door de merkwaardige dwarsmuur van noord naar zuid in het hart van de centraalbouw boven het hoogaltaar, die in de middeleeuwen aangebracht zou zijn ter ondersteuning van de constructie. Voorts door de oostelijke uitbouw met zijn raam waardoor het ochtendlicht binnenvalt en de tegenhanger aan de westkant waardoor de laatste zonnestralen van de dag de kerk betreden.7 Of in het centrum van dit gebouw overigens werkelijk sprake is van heilige leegte – zoals in de Joods-christelijke traditie – blijft de vraag.8

Het bovenstaande gedicht schreef ik op locatie tijdens mijn excursie naar Rome van 12 tot 22 juni 2015, waarover onder deze link meer is te vinden. Het reprovrije beeldmateriaal is ontleend aan:

Charles-Louis Clérisseau (28 August 1721–9 January 1820), Interior of St Stefano Rotondo Church in Rome (1750-1755). Dit werk bevind zich in de collectie van de Hermitage te Sint Petersburg en is verworven door Catharina de Grote. Het is te vinden op de site ‘endlesspaintings.blogspot.com’ en reprovrij.
Wikimedia Commons: fotograaf Lalupa (2008).9
Wikimedia Commons: MM (2006) naar een reconstructie van Spencer Corbett.10

;-) B.

Verwijzingen

Voor algemene informatie zie Stefano Rotondo op Wikipedia.
Deze ontdekking staat op naam van Richard Krautheimer, ‘Introduction to an “Iconography of Mediaeval Architecture”‘ → Bibliografie. Voor algemene informatie zie heilig Grafkerk op Wikipedia. Een interessant laat voorbeeld is de kapel van Hoogcruts in Margraten.
Een van de grote kenners van Stefano Rotondo, Richard Krautheimer, betwijfelt overigens of hier wel van oorsprong af een altaar heeft gestaan. Voor zijn boeiende visie zie zijn artikel ‘Succes and failure in late antique church planning’, pp. 134-135. In de vakliteratuur was dit fenomeen van de symbolische kopie al bekend vanaf tenminste 1866, toen deel VIII verscheen van Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonné de l’architecture (1854-1868): lemma Sépulchre, Saint, pp. 279-290. Zie voor beide volledige titels → Bibliografie.
Galaten 2, 20: geciteerd naar Van den Akker en Gerritsen, ‘Legende’, op www.heiligen.net → Bibliografie.
Hubar, Verhalen op de muur, pp. 73-74 → Bibliografie.
Krautheimer, ‘Succes and failure’, p.123→ Bibliografie.
De kerk ligt overigens niet helemaal georiënteerd, maar ongeveer zuid-oost. Vergelijk Krautheimer, ‘Succes and failure’, p. 122 → Bibliografie.
Waarschijnlijk speelde dit ook in de Arabische cultuur, zoals verwoord in mijn beeldgedicht Op het oosten, uit de cyclus Marrakesh.
Voor meer informatie volg deze link.
Voor meer informatie volg deze link.