Ieder jaar staat het in december op de kalender: het feest rond de geboorte van een kind. In dit welvarende werelddeel is dat iets waar meestal zonder angst naar uitgekeken kan worden: een met alle zorg omringde bevalling, een gezonde baby, doodvermoeide, maar blije ouders en verheugde grootouders en vrienden en een prachtige start van het leven, waarover men in zalige onwetendheid verkeert. In het kerstverhaal liep het allemaal zo simpel niet, want er was geen thuis en ‘geen plaats in de herberg’; en dus beviel de moeder van God in een grot/stal met een os en een ezel om het kind warm te houden.
Van conceptie tot kerstverhaal
Deze scène is ontelbare malen afgebeeld in de kunst, vanaf de vroege (?) middeleeuwen tot heden; zo ook op de icoon in de Poolse kapel in het park tussen de Wilhelminasingel en de Lovensdijk te Breda.* Op deze voorstelling van de zwarte Poolse madonna van Częstochowa is niet alleen de geboorte van Christus te zien, maar ook het moment waarop het allemaal begon: de annunciatie of de boodschap aan Maria. Eigenlijk zou je moeten zeggen, de conceptie van Christus; hoe mooi en verheven de boodschap ook, zonder conceptie geen menswording. En daar ging het tenslotte allemaal om, om de menswording van de verlosser: Et incarnatus est (en hij is vleesgeworden). Het tafereel is heel eenvoudig weergegeven, als een miniatuurtje: met enkele lijnen wordt het dak van de stal gesuggereerd, waaronder Maria geknield zit voor het mandje waarin haar zoon ligt. De os en de ezel houden het kind warm. Ze bidt … zou het uit vreugde zijn, of omdat ze dan al denkt aan wat er gebeuren gaat? In haar geval geen zalige onwetendheid, want wat er te wachten staat is eveneens afgebeeld. Tegenover het verhaal van het komende ‘licht der wereld’ staan twee passietaferelen: onder de annunciatie de geseling van Christus en boven de geboorte, de bespotting van de koning der Joden; begin en einde zijn kruislings verbonden.
Nu zeg ik wel dat deze voorstellingen op de icoon staan, maar dat klopt niet helemaal. Hij staat in werkelijkheid op de oklad, het jasje van dit oeroude kunstwerk dat bestaat uit edelmetalen (zilver en goud), rijk gekleurde emaillering, parels, edelstenen en halfedelstenen. Voor wie pragmatisch denkt diende zo’n oklad ter bescherming van de icoon. Het kan echter heel goed zijn dat hier de traditie speelt die wil dat men heilige objecten altijd bedekt aanraakt. Vanaf de vroegchristelijke kunst tot die in het interbellum wordt dit gebruik in ere gehouden, onder meer door de handen met een doek omwikkeld af te beelden.* Ondertussen roept de oklad ook herinneringen op aan de oudtestamentische tent die het heilige der heilige aan het oog onttrok. Bij de Poolse madonna net niet helemaal, want gelaat en handen van moeder en kind blijven zichtbaar.
Links het kerstverhaal op het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines (1954). Midden boven is de annunciatie te zien met daarnaast Barbara als patrones van de artillerie. Zij komt op de originele oklad niet voor. Midden onder de bespotting van Christus en rechts daarvan de geseling. Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G. Lanting (2008). Collage bvhh.nu 2017.
Terugblik
De madonna van Częstochowa is nog altijd een voorwerp van intense devotie in Polen. Zoals gebruikelijk bij dit soort cultus objecten telt de icoon materieel veel minder jaren dan in de verhalen. De epische ouderdom is aanmerkelijk hoger dan de fysieke. Dat maakt dit soort wonderdadige beeltenissen ook zo fascinerend. Feit en fictie lopen voortdurend door elkaar. Het schijnt bewezen te zijn dat de geschiedenis van de icoon teruggaat tot 1384, het jaar dat ze in de kloosterkerk van Jasna Góra in Częstochowa geplaatst werd. Vele oorlogen en bezettingen later groeide de afbeelding met littekens en al uit tot een ander soort icoon: een nationaal symbool als ‘koningin van Polen’.* Zo kwam ze terecht in Breda, de meest Poolse stad van Nederland. Waarom dat een verdiend etiket is, wordt verteld op erfgoedweb Breda:
- ‘Omdat de Poolse regering weigerde te capituleren voor de nazi’s, weken de meeste zittende leden van de Poolse regering en legerleiding uit naar West-Europa, met name naar Groot-Brittannië. Daar werden gedeserteerde Poolse militairen, emigrantenzoons, vluchtelingen uit Russische werkkampen en mannen uit het Afrika-corps van de Duitse generaal Romme, klaargestoomd voor de geallieerde strijd tegen de nazi’s. Zij vormden legereenheden. De divisie onder leiding van generaal Stanislav Maczek werd opgeleid en getraind in Schotland. Op 6 juni 1944 landde de Eerste Poolse pantserdivisie, onder commando van Maczek, tijdens de geallieerde invasie in Normandië. Na omzwervingen verdreven ze, met Canadese divisies, de Duitse bezetters uit Breda en omgeving. Officieel werd Breda op 29 oktober 1944 bevrijd’.*
Dit wapenfeit heeft in Breda geleid tot een aparte collectie oorlogsmonumenten, waaronder de Poolse kapel die werd opgericht in het internationale Mariajaar 1954. Bevrijding en devotie werden in één gedenkteken verenigd. Hoe sterk men dit beleefde, blijkt wel uit de keuze voor een buitenkapel, waardoor grote bijeenkomsten in het omliggende park mogelijk werden. Stadsarchitect Alphons Siebers en zijn associé Wim van Dael hebben een monumentaal baldakijn ontworpen waaronder de Poolse Madonna staat opgesteld. Hiermee wordt de traditie aangehouden waarbij een heilige plaats door een ciborium of baldakijn wordt gemarkeerd, zoals in Breda ook te zien is in de heilig Hartkerk. Centraal hieronder staat het altaar met de Poolse madonna, die kunstenaar Jan Gladdines heeft afgestemd op het hierboven besproken icoon.
Het altaar met de icoon van de madonna van Częstochowa in de Poolse Kapel te Breda. Herkomst Flickr. Foto Stadsarchief Breda-Alex Does 2010.
Kopie of interpretatie
Al bij al is in de Poolse kapel met de madonna van Częstochowa hetzelfde gebeurd als met talloze andere ‘kopieën’ van iconen: de uitbeelding werd verbijzonderd, waardoor niet langer sprake is van letterlijke reproductie, maar van een doelgerichte volkskunstige of artistieke interpretatie. In dit geval wordt ietwat paradoxaal een extra ‘metabolisch’ vernis aangebracht door twee fysieke lagen te versmelten: in het origineel gaat het om een geschilderde icoon die in een kostbare oklad is gehuld van edelmetaal en edelstenen, bij het gedenkteken zijn beide als één geheel weergegeven in tegelvorm, waarbij de voorstelling in gebakken materiaal een metabolische verwijzing vormt naar het hout, de tempera, het goud en de edelstenen. Er heeft dus een stofwisseling plaatsgevonden, waarbij het ene materiaal het andere representeert. Ook hierdoor ontstaat vanuit het origineel een nieuw, zelfstandig kunstwerk. Dat wordt nog eens versterkt doordat Gladdines vanuit de interbellumvisie op de relatie tussen gotiek, barok en expressionisme de scenes op het jasje enige barokke zwier heeft gegeven. Anno 1954 was de nieuwe barok voor dit type monumentale kunst nog altijd een geaccepteerde stijl.*
Keren we terug naar de kerstscène, waar een apart detail opvalt: dat is de haas die langs het kind wegschiet. Hij blijkt achtervolgd te worden door de arend en een wegvluchtende duif op zijn geweten te hebben! Pick someone of your own size? Het grappige is dat het hier om details gaat, die op het origineel niet voorkomen, maar wel op verschillende devotieprentjes. Ook op de geschilderde icoon in de Laurentiuskerk van het Ginneken zijn die te zien. Dat Gladdines deze bijzonderheden bedacht heeft, omdat hij een uniek en op de situatie toegesneden ontwerp voor Breda wilde maken, is zeer waarschijnlijk. Maar op dit moment staat dat niet vast!* Het is wel apart, dit jagende stel bij het vredige tafereeltje rond de kerststal. En vreemd genoeg kom je ze ook tegen bij de annunciatie. Het kan heel goed zijn dat de adelaar ontleend is aan het nationale wapen van Polen, de haas vanuit de middeleeuwse symboliek als onrein dier geassocieerd kan worden met de duivel en de duif voor vrede staat. Hoe dat bij dit bevrijdingsmonument geïnterpreteerd moet worden laat zich raden.
Bernadette van Hellenberg Hubar
Verwijzingen
Dit item kwam tot stand in de rubriek #Kerkverhalen van ifthenisnow.eu en kan daar bekeken worden via deze link: http://bit.ly/2DEol7z-ITIN
Met dank aan Marij Coenen voor de redactie en Diana Nieuwold van Kerkfotografie voor de foto van de icoon in de Laurentiuskerk in ‘t Ginneken.
De * in de tekst hierboven verwijst naar de volgende bronnen (opgemaakt met Zotero):
- Van mei 2016 tot mei 2017 heb ik gewerkt aan het project #KunstinBreda, in welk verband ik ook over de Poolse kapel een waardestelling heb geschreven. Zie daarvoor: Hubar, Bernadette van Hellenberg. #KunstinBreda | Religieuze kunst, Waardestellingen van uitmonsteringen en clusters. Ohé en Laak: VanHH.org, 2017, pp. 184-187. Hierin heb ik abusievelijk de scene van de geseling van Christus verward met de verzoeking in de woestijn.
- “Poolse Kapel”. Wikipedia, 22 oktober 2015. http://bit.ly/2oFrGhl.
- Voor de omwikkelde hand, vergelijk onder meer de koorschildering van Kees Dunselman in de Jozefkerk van Noordwijkerhout (1927), in 2002 gerestaureerd door Rob Bremer en Wil Werkhoven. Zie hiervoor het E-boek Hubar, Bernadette van Hellenberg, Jojanneke Post (Davique Sierschilderwerken) en Marij Coenen. Tussen Gabriel en Michael. De schilderingen van Kees Dunselman in de Laurentius-Elisabethkathedraal te Rotterdam. Rotterdam: H.H. Laurentius-Elisabethparochie, 2018. ISBN 978-90-820976-2-7.
- “Wandeling door Poolse Breda”. BCV Polonia Breda, z.j. http://bit.ly/2oFweUO.
- Nickell, Joe. “The Black Madonna: A Folkloristic and Iconographic Investigation – CSI”. CSI | Skeptical Inquirer, 2015. http://bit.ly/2C1PIdP-Evernote.
- “Bevrijding Breda door de Polen”. Erfgoedweb Breda, z.j. http://bit.ly/2D2asyN-Breda.
- Voor zaken als metabolisme in de kunst, gotiek-barok-expressionisme, de nieuwe barok et cetera zie de registers van mijn boeken over De Genade van de steiger en De nieuwe Bavo te Haarlem.
- De het tegeltableau toegesneden is op de situatie in Breda blijkt ook uit de gekroonde vrouwelijke heilige rechts van Christus op de oklad. Gelet op de palmtak in haar hand en de toren kan ze geïdentificeerd worden als Barbara, patrones van de artillerie. Zij ontbreekt op de originele oklad.
Afbeeldingen
- Catholic Church England and Wales, Detail van de oklad en de gezichten van de Poolse madonna en het Christuskind te Częstochowa (Flickr, 2016)
- Catholic Church England and Wales, De icoon van de Poolse madonna in de opstelling in oklad op het altaar in de kloosterkerk te Częstochowa (Flickr, 2016).
- De Poolse madonna met Christuskind zonder de oklad. Herkomst: Wikimedia Commons (fotograaf en datum onbekend).
- Het kerstverhaal op het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines (1954). Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G.Lanting (2008).
- Het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines (1954). Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G.Lanting (2008).
- Het altaar met het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines met een natuurstenen lijst van Frans Verhaak (1954). Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G.Lanting (2008).
- De Poolse kapel bestaat uit een baldakijn – van de architecten Alphons Siebers en Wim van Dael – boven het altaar met het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines met een natuurstenen lijst van Frans Verhaak (1954). Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G.Lanting (2008).
- Replica van de icoon van de Poolse madonna naar het exemplaar van Jan Gladdines in de Poolse kapel in de Laurentiuskerk in ‘t Ginneken. Foto: Diana Nieuwold van Kerkfotografie.nl (z.j.).
- Links het kerstverhaal op het tegeltableau van de Poolse madonna in de Poolse kapel van Breda, ontworpen door Jan Gladdines (1954). Midden boven is de annunciatie te zien met daarnaast Barbara als patrones van de artillerie. Zij komt op de originele oklad niet voor. Midden onder de bespotting van Christus en rechts daarvan de geseling. Herkomst: Wikimedia Commons. Foto G. Lanting (2008). Collage bvhh.nu 2017.
- Het altaar met de icoon van de madonna van Częstochowa in de Poolse Kapel te Breda. Herkomst Flickr. Foto Stadsarchief Breda-Alex Does 2010.
Al het beeldmateriaal mag gebruikt worden op basis van de Creative Commons license, behalve de foto van Diana Nieuwold, waarop alle rechten zijn voorbehouden.
Bezoek de locatie
Woon je in Breda of ben je er tijdens een uitstapje, ga dan eens kijken bij de Poolse kapel. Ze ligt bij het grijze labeltje, tegenover het adres wat hier wordt vermeld.
Dit item kan geciteerd worden als: Hubar, Bernadette van Hellenberg. “Kerstverhaal in de Poolse kapel”. VanHellenbergHubar.org (blog), 2017. http://bit.ly/2C0S0da-VanHH2org
Verkorte link van dit item: http://bit.ly/2C0S0da-VanHH2org
